Ky libër me autor Aldo Renato Terrusi, rrëfen udhëtimin e tij dhe të dajës, Xhakomo, të cilët kthehen në Shqipëri pas dyzet e katër vjetësh. Aldo ishte ende fëmijë kur regjimi i Enver Hoxhës i burgosi të atin në famëkeqin burg të Burrelit, ku dhe vdiq pa i dhënë as lamtumirën e fundit të birit dhe të shoqes. Dëshira e Aldos është të kthejë në atdhe eshtrat e të atit, dëshirë që ndërkëmbehet pikëllueshëm me të kaluarën e dhimbshme të familjes Terruzi në Shqipëri dhe të një kombi që edhe sot e kësaj dite ka në lëkurë shenjat e pashlyeshme të diktaturës. Nëpërmjet kujtimeve të familjes, dëshmive, fotografive të kohës dhe dokumenteve origjinale të procesit të të atit në vitin 1945, ripërshkohen ngjarje dramatike të faqeve historike më të zymta të Vendit të Shqiponjave. Me dëshirë të autorit dhe lejen e botuesit, po botojmë pjesë pjesë, të gjithë librin.

Pjesa e parë (vijim)

Lexo më parë:
Brenga ime shqiptare - Rikthimi  
Dajti
Shoku i vjetër
Aurelia dhe Xhuzepe
Shtëpia e Xhavitit
Rrugës për në Vlorë
Takimi me Petritin
Kokoshi në hotel Dajti

Komiteti  Olimpik

Sot na pret një ditë e madhe kushtuar sportit. Ka një ngazëllim në ajër. Këtë herë është daja ai që troket në derën time:
“Aldo, u bëre gati?”
“Sigurisht që po, ka kohë që jam gati. Megjithatë është akoma herët, dajë, s’ka shkuar akoma 09.00”.
Të dy kemi veshur kostum dhe kollare dhe zbresim për të ngrënë mëngjes. Daja ka hedhur shumë pasrroje e cila lëshon shumë aromë. Duket dhjetë vjet më i ri dhe më duket sikur do t’i zbresë shkallët me vrap.
Na kanë thënë se sot mblidhet komiteti olimpik dhe Xhakomo së bashku me gjithë futbollistët e tjerë janë ftuar në grumbullimin që do të mbahet në orën 11.00 në stadiumin Qemal Stafa.
Ndërsa hamë mëmngjes, dëgjojmë zëra të paqartë që vijnë nga tremeja e hotelit. Menjëherë shfaqet para nesh Spartaku, që na thotë se kanë ardhur disa futbollistë dhe duan të përshëndesin shokun e vet Xhakomo. Po na presin në sallon. Taklimi është shumë kordial: përgëzime dhe përqafime mes të gjithëve. Numërojnë nëjri-tjetrin: gjashtë nga ekipi i ’46-ës, plus Xhakomon shtatë. Biseda natyrisht përqendrohet në kujtimet sportive.
Sjell kafe ekspres për të gjithë. Dikush edhe mahnitet nga mirëqenia jonë në dukje. Si mund të rrimë në një hotel kaq të shtrenjtë për kaq ditë, ndërkohë që mes tyre paga mujore është diku te 90 mijë lireta – aq sa na kushton hoteli për një ditë?
Të rrimë shtrembër e të flasim drejt, Shqipëria ka mbetur pesëdhjet vjet prapa krahasuar me Italinë dhe Europën dhe sigurisht që as është e mundur të bëhen krahasime mes nivelit të jetës italiane dhe asaj shqiptare, që padyshim është më e varfër dhe e prapambetur.
Aty nga ora 10.00 nisemi të gjithë drejt stadiumit.
Është ende herët dhe përfaqësuesit e komitetit olimpik nuk kanë ardhur ende. I themi rojes së stadiumit të na hapë portën dhe detashmenti i vogël drejtohet nga fusha ku u bënë protagonistë para shumë vitesh. Papritur se nga mbiu një top dhe dikush e shqelmoi e të tjerët iu përgjigjën.
Kështu pra, shtatë pleq, kush që çalon nga artriti, kush me dhimbje shpine, kush me probleme zemre, shqelmojnë në fushë si kalamaj. Daja shkon te porta, si në kohërat e bukura.
Pavarësisht moshës, në ato pak minuta po provojnë emocione të njëjta si në rininë e tyre. Por kjo lojë e bukur nuk zgjat shumë sepse ndjehet menjëherë lodhja dhe gulçet.
Komiteti olimpik shqiptar mblidhet në një sallë të vogël të fushës. Na thërrasin të marrim pjesë në ceremoni. Për habinë tonë, presidente është një grua: me gjasë dikush që ka arritur rezultate të shkëlqyera në sport.
Xhakomon e shpallin mysafir nderi dhe ulet afër drejtuesve.
Pas një përshëndetjeje të shkurtër  dhe një falenderimi për gjithë të pranishmit, thirren në emër një nga një gjithë futbollistët që ishin fitues të Ballkaniadës së 1946-ës: Xhakomo Pozeli, Besim Fagu, Xhavit Demneri, Loro Boriçi, Vasif Biçaku, Pal Mirashi... një kujtim mallëngjyes shkon për Zezen Kiarën nga Vlora që kishte vdekur një ditë më parë.
Me vendim të njëzëshëm të komitetit, lojtarët e ekipit u shpallën ‘mjeshtër të sportit’ shqiptar dhe iu dhurohet nga një medalje ari për nder të kohëve të shkuara.
Xhakomos i kërkojnë të mbajë një fjalim në emër të të gjithë ekipit.
Fjalimi i tij është një evokim mallëngjyes i ngjarjeve sportive dhe atyre politike, veçanërisht në lidhje me qëndrimin tonë në Shqipëri gjatë periudhës së luftës. Në lidhje me këtë, komiteti kërkon falje zyrtare para Xhakominos që i ndryshuan emrin vetëm e vetëm që ai të mund të rrinte dhe të luante me kombëtaren shqiptare.
Xhakomo falenderon i mallëngjyer, me sytë e skuqur dhe me grushtat shtrënguar për të përmbajtur lotët.
Komiteti pastaj fton të gjithë të ngrenë një dolli në barin përballë – nuk mundën të blejnë asgjë për shkak të shtrëngesave financiare.
Më vjen keq, duhej të kisha qerasur unë, por nuk mund t’ua mohoja kënaqësinë e të qenit ‘të zotët e shtëpisë’. Ngremë dolli me coca-cola që tani, në këtë çast, duket më e mirë se çfarëdo shampanje të mirë italiane.
“Rroftë ekipi i 1946-ës! Rrofshin mjeshtërit e sportit!”
Në kthim, përgjatë bulevardit të gjatë kryesor, “mjeshtërit e sportit” nuk ndjehen më kaq të ngazëllyer: kush ankohet nga një anë, kush nga ana tjetër. Ajo lojë e shkurtër dhe e gëzeshme i ka rraskapitur. Duket sikur jemi në një spital ambulator. Duke u troshitur, çaluar, duke ndihmuar njëri-tjetrin me pretekstin se po mbaheshin për krahu, më në fund mbërrijmë në Dajti. Përshëndetemi dhe u themi se të shtunën tjetër, në mëngjes, do të nisemi për Itali, ndaj dhe përshëndetjet marrin vlerën e një lamtumire mallëngjyese; grupi i vogël shpërndahet.
Edhe këtë herë u bëmë vonë për drekë. I telefonojmë Tolit në Konsullatë dhe e ftojmë, me kusht që të na tregojë ndonjë vend ku hahet mirë. Pranon. Shkojmë ta marrim te puna dhe drejtohemi nga Sheshi Skënderbej.
Futemi në një tavernë, nën një portik, e mobiluar mirë dhe mikpritëse.
Si zakonisht kërkojmë ndonjë gatim tradicional.
I vetmi gatim i gatshëm dhe padyshim autokton përbëhet nga të brendshme qingji të mbledhura - kukurec.
Është një pjatë shumë e rëndë, shumë e veçantë dhe e shijshme: do të thosha jo për të gjithë.

Receta për katër stomakë të fortë:

Lahen dhe përvishen mirë një kilogramë të brendshme qingji të vogël. Priten 500 gramë mëlçi dhe 500 gramë mushkëri, u hidhet piper, kripë dhe u shtohet edhe pak rigon. Përgatiten tetë shkopinj të vegjël ku kalohen copat e mëlçisë dhe mushkërisë, duke i ndërkëmbyer me disa copa dhjami. Rreth shkopinjve shkohen zorrët dhe lidhet e kapet në mënyrë që të bëhet një masë kompakte. Hidhet prapë kripë e piper edhe së jashtmi dhe lihet të kullojë për disa orë. Shkopinjtë ku është shkuar kukureci vihen të piqen ngadalë duke bërë kujdes të mos digjet pjesa e jashtme.

Ora ka shkuar thuajse 15.00 kur ngrihemi, të ngopur e të rënduar. Përshkojmë rrugën e zakonshme që na çon drejt Dajtit. Falenderojmë përzemërsisht Tolin për gjithë sa bën për ne. Lëmë takimin për ditën tjetër aty nga ora 09.00 në vendin e zakonshëm. Nesër kemi për të bërë një rrugë të gjatë e të pikëlluar në Burrel.
Rehatohemi me qejf në kolltuqet e rehatshëm të sallonit para televizorit, me qëllimin për të stimuluar një tretje të vështirë ushqimi.
S’kalon shumë kohë dhe fillojmë bisedën se si e qysh Italia dhe veçanërisht Musolini patën këtë dëshirë të ethshme për të kolonizuar Shqipërinë.
Përveç arsyeve me karakter strategjik, politik, shoqëror etj., që kishte përdorur regjimi fashist për të përligjur pushtimin e Shqipërisë, me siguri që një shtysë të fortë, që më pas rezultoi mjaft e pabazë, duhet ta kenë dhënë edhe raportimet që i vinin duçes prej të dërguarve të vet. Ja një prej gjithë raporteve që i ishte dërguar në 11 tetor 1941 nga Zenone Benini, sekretar për çështjet shqiptare, rreth vlerësimit mbi Shqipërinë:

“Në zona të tjera disa specialistë kanë dhënë rezultate pozitive, aq sa mund të konsiderohet tashmë se vendburimet shqiptare përbëjnë një kompleks të aftë sa të ndikojnë përfundimisht në rendin dhe tërësinë e prodhimit të çelikut për Italinë.
Por ama, ç’prej tani, mund të thuhet se jemi para një pellgu hekurmbajtës me rëndësi të madhe dhe sigurisht më superiore se të gjitha parashikimet më optimiste.
Deri më sot në Shqipëri janë vlerësuar më shumë se 500.000 tonelata krom dhe gjithë kjo bën të besosh se kërkimet në vazhdim do të vazhdojnë të japin rezultate të kënaqshme. Minerali shqiptar përmban 50 përqind oksid kromi, që do të thotë se sasitë e garantuara mbulojnë kërkesën kombëtare për më shumë se një dhjetëvjeçar.
Në jug, në Selenicë, i njëjti grup Parodi-Delfino ka në përdorim impiante të rëndësishëm për nxjerrjen e bitumit, nga i cili, vitin e ardhshëm, do të sigurohet prodhimi i 20.000 tonelatave produkt i pastër. Një prodhim i tillë, shto këtu edhe nënproduktin e distilerive italiane të naftës së papërpunuar, përbëjnë themelin e nevojave tona të bitumit që vërtitet aty te 70.000 tonelata në vit. Edhe aipa e ka shtrirë dukshëm fushën e vet të kërkimit dhe shfrytëzimit të naftës dhe sondat po futen në zonën e Patosit, që mendohet të jetë një nga më interesantet”.

Sigurisht që, nëse Musolini do të ketë pasur ndonjë dyshim mbi mundësinë e vënies dorë mbi Shqipërinë, këto informacione dhe raportime me siguri që do ta kishin larguar.

Mendojmë se ka ardhur koha e darkës, por të dy vendosim të shkojmë drejt barit për të pirë nga një çaj, me ndonjë ëmbëlsirë; kjo do të jetë mëse e mjaftueshme për një gjumë të rehatshëm.

vijon

Lexo edhe: 
Një varr për Xhuzepe Terruzin – Parathënie e librit nga Agron Tufa
Një gur në muzeun e kujtesës – Parathënie e librit nga Gëzim Peshkëpia
"Brenga ime shqiptare". Përtej detit, aty ku lind dielli - Përsiatje rreth librit nga Eugjen Merlika

Ky libër me autor Aldo Renato Terrusi, rrëfen udhëtimin e tij dhe të dajës, Xhakomo, të cilët kthehen në Shqipëri pas dyzet e katër vjetësh. Aldo ishte ende fëmijë kur regjimi i Enver Hoxhës i burgosi të atin në famëkeqin burg të Burrelit, ku dhe vdiq pa i dhënë as lamtumirën e fundit të birit dhe të shoqes. Dëshira e Aldos është të kthejë në atdhe eshtrat e të atit, dëshirë që ndërkëmbehet pikëllueshëm me të kaluarën e dhimbshme të familjes Terruzi në Shqipëri dhe të një kombi që edhe sot e kësaj dite ka në lëkurë shenjat e pashlyeshme të diktaturës. Nëpërmjet kujtimeve të familjes, dëshmive, fotografive të kohës dhe dokumenteve origjinale të procesit të të atit në vitin 1945, ripërshkohen ngjarje dramatike të faqeve historike më të zymta të Vendit të Shqiponjave. Me dëshirë të autorit dhe lejen e botuesit, po botojmë pjesë pjesë, të gjithë librin.

Pjesa e parë (vijim)

Lexo më parë:
Brenga ime shqiptare - Rikthimi  
Dajti
Shoku i vjetër
Aurelia dhe Xhuzepe
Shtëpia e Xhavitit
Rrugës për në Vlorë
Takimi me Petritin 

Kokoshi në hotel Dajti 

Qëlluam me fat: edhe sot është një ditë shumë e bukur.
Presim vizitën e Kokoshit dhe me këtë rast, do të vijnë në Dajti edhe Pierxhorxhoja dhe Toli.
Hamë një mëngjes të bollshëm. Është ende herët, ora është 09.00. shkojmë të çmpijmë pak këmbët në një shëtitje të shkurtër para hotelit.
Në kthim takojmë Spartakun që na përshëndet miqësisht dhe vihet në dijeni për programin tonë. I themi për takimin me Kokoshin. Ai e njeh dhe e përshkruan si një njeri shumë serioz, që ka vuajtur shumë në regjimin e Enverit.
Gjatë kësaj bisede të këndshme miqësore, na afrohet një zotëri që me mirësjellje kërkon të flasë mënjanë me Xhakominon.
Është trupgjatë, me flokë të bardhë, pamje të bukur, të kujdesur në detaje, me sjellje zotërie. Ka veshur një kostum blu të thellë, këmishë të bardhë dhe kravatë të kuqe e blu. I themi të ulemi në sallonin aty pranë.
Kryqëzoj vështrimin tim pyetës me atë të Spartakut. Ai më bën një ngërdheshje duke tundur lehtas kokën për të më bërë me dije që nuk i pëlqen kjo gjë.
Ulem krah dajës. Në kolltukun afër ulet N.N.  dhe fillon monologun e vet:
“Unë kam qenë pilot i avionit personal të Enver Hoxhës, ai kishte besim te unë, unë e çova edhe në Rusi. Atëherë fitoja shumë dhe i shërbeja madje edhe si truproje. Ta dini, unë isha me shërbimet sekrete dhe varesha direkt nga Enveri. Qeveria e tij ishte shumë e fortë dhe ne ishim shumë mirë... ndërsa tani nuk kuptohet më asgjë... sipas kokës edhe festja. Tani jetoj me atë pak pension dhe mezi ia dal...”
Shihemi në sy dhe nuk arrijmë të kuptojmë ku ka ndërmend të dalë N.N.
Vazhdon: “Hoteli kushton shumë dhe vetëm pak njerëzi si puna juaj mund t’ia lejojnë vetes... vendi nuk është shumë i sigurtë... unë kam një makinë... po t’ju duhem...”
Më në fund e kuptuam! E falenderojmë për mirësjelljen e treguar dhe i themi se nëse do të na duhet ndihma e tij, do ta kërkojmë. Na lë një numër telefoni dhe me shumë përulje largohet. Spartaku na kthehet ne:
“A e kuptuat kush ishte? Mos i zini besë!”
Edhe Kokoshi, që ndeshet me N.N. kur po futej në sallon, pasi erdhi të përshëndetje, na tha në mirëbesim:
“A e patë atë tipin, këta kanë akoma cipë e dalin në shesh!”
Në mos për gjë tjetër, kuptuam se urrejtja mes atyre që ishin në pushtet në të kaluarën e afërt dhe ata q ëi mbajnë anën qeverisë aktuale është shumë e fortë.
“Më falni, të prezantohem, jam Engjëll Kokoshi, sekretar i shoqatës kombëtare të ish të burgosurve politikë në Shqipëri”.
“Gëzohem, Aldo Terruzi”.
“Gëzohem, Xhakomo Pozeli”.
Engjëlli është një burrë shtatlartë, shumë thatanik, me fytyrën të gërmuar nga mosha dhe vuajtjet, flokë të gjatë të drejtë e të bardhë, sy të thellë të rrethuar nga syze të trasha. Një buzëqeshje të trishtuar, por të sinqertë. Një sjellje finsike dhe e sigurtë.
I veshur modestisht si europian, me xhaketë, kravatë dhe një pardesy të gjatë blu.
Nuk e pyeta, po besoj se duhet të jetë te të shtatëdhjetat.
Vijnë edhe Pierxhorxho dhe Toli, të cilët tregojnë interes ndaj deklaratave të Kokoshit, që mbahet si figurë e rëndësishme e ngjarjeve që përfshinë Shqipërinë në konfliktin e fundit.
Më merr menjëherë me sy të mirë ndërsa mua më pëlqen shumë sjellja dhe qëndrimi i tij, më thotë që më ka si djalë të tijin dhe, duke më vënë dorën në shpatull, më pyet:
“A mund të të drejtohem me ti?”
Para se unë t’i drejtoj ndonjë pyetje, fillon, me një italishte të përsosur, të tregojë për të kaluarën.
Kështu, pa dashur, fillon një intervistë monolog.
“Vij nga një familje që ka luftuar për hir të atdheut, por regjimi barbar komunist e masakroi pa mëshirë. E kam respektuar gjithmonë tët atë, drejtorin, e them nga zemra. Miqësia jonë lindi në burgun e Vlorës, më parë ne nuk njiheshim. Në burg nuk bëhet ndarje kombësish, as feje dhe as ngjyre: vuajtjet i shuajnë gjithë këto gjëra dhe e forcojnë më shumë solidaritetin, aq sa secili prej nesh mendonte si ta ndihmonte tjetrin moralisht dhe, nëse kishte mundësi, edhe materialisht. Duhet ta dish që prej marsit në tetor niseshim nga burgu thuajse të gjithë për të bërë punë të detyruar në pyje e në miniera, më të dobëtit vdisnin dhe ata që mbeteshin, kur ktheheshin, ishin të rraskapitur, kockëe lëkurë dhe të uritur si bisha të egra.
Yt atë nuk shkonte për të bërë punë të detyruar, po kur ktheheshim, kur na shihte në atë gjendje, na ndihmonte me sa mundte dhe ndante me ne gjithë ushqimet e tij.
Me siguri e ke njohur babain nëpërmjet tregimeve të nënës tënde dhe të dajës, por natyra e tij e vërtetë ishte ajo që jetoi mes nesh, në vitet e tmerrshëm të burgimit, kur na trajtonin si armiq të popullit dhe kriminelë lufte.
Nuk na konsideronin si qenie njerëzore, por vetëm si kafshë që duheshin zhdukur, si bartës të mikrobeve ngjitëse.
Më vjen keq të të them gjëra që për ty mund të jenë të dhimbshme por, o mik i shtrenjtë, duhet të jesh krenar për tët atë, që nuk u përkul kurrë pavarësisht dhimbjeve çnjerëzore që ata të mallkuar, të shndërruar në kafshë të ideologjisë marksiste, na shkaktonin. Vuajtja shndërrohet në krenari, pasion dhe forcë mbijetese.
Brenda teje fshihen urrejtja dhe mllefi, që rriten me pësimin sërish të fyerjeve të atyre xhelatëve, por shtohet edhe solidariteti me atë që ka të njëjtin fat me ty”.

Engjëlli vazhdon me guxim shfryrjen e tij, pa guxuar ta ndërpresë kush.
Ato kujtime janë shumë të rëndësishme për të, më në fund ka përballë bashkëbisedues të interesuar ta dëgjojnë deri në fund.

“I dashur Aldo, për tët atë unë qeshë mik e shkuar mikut, e them sinqerisht dhe ndershmërisht para Zotit dhe shpirtit të tij. Në ato vite burgu, si në Vlorë, si në Burrel, kemi ndarë jo vetëm kafshatën dhe vuajtjet, por edhe atë copë lumturie, nëse mund ta quajmë kështu, pak çaste magjikë që ndodhnin rastësisht dhe që shuheshin shumë shpejt. Isha 21 vjeç kur më dënuan me vdekje.
Ndenja për 76 ditë me duart dhe këmbët e lidhura, si qen...
Që të më detyronin të firmosja denoncimin kundër shokëve të tjerë, më lanë të hapja tre herë gropën time, por nuk u dorëzova kurrë.
Në burg ishin edhe babai dhe xhaxhai im. Për vëllanë në Tiranë nuk dija asgjë. Kur ma falën jetën dhe e kthyen dënimin në burgim të përjetshëm, mora vesh për vdekjen e tim eti: dy ditë më pas më pushkatuan vëllanë.
Tre ditë pasi dola nga izolimi, xhaxhai më vdiq ndër duar.
Dhe nga dhimbja, nëna ime vdiq disa ditë më pas”.

Rrëfimi i Engjëllit të fut drithmat: ishte një tragjedi e njëmendët kjo e tija.
Shihemi me njëri-tjetrin dhe para atyre ngjarjeve ndjehemi të gjithë shumë të vegjël dhe thellohemi në kolltukët tanë thuajse duam të fshihemi.
Kokoshi vazhdon:  “Pas zgjedhjes së qeverisë demokratike, desha të angazhohesha në shoqatën e ish të burgosurve politikë. Në këtë mënyrë përpiqem të ndihmoj ata që janë ende gjallë ose të afërmit e atyre që nuk jetojnë më. Kjo punë tashmë më është kthyer në qëllim të jetës. Ndihma për familjet që kërkojnë eshtrat e të zhdukurve më bën të ndjehem më afër të dashurve të mi. Shpresoj vërtet të mudn të identifikojmë eshtrat e babait tënd të varrosur në Burrel: do të më lumturonte pa masë. Zoti nuk bën dallim mes krishterëve ose muslimanëve, mes italianëve dhe shqiptarëve. Zoti është i të gjithëve. Lëvduar qoftë”.

Nuk guxojmë të bëjmë pyetje, nuk arrijmë të nxjerrim fjalë goje para këtij njeriu të mbijetuar, por e dimë që të premten tjetër do të shkojmë në burgjet famëkeqe të Burrelit me një leje të veçantë që na e ka nxjerrë Engjëlli, me shumë mund, nga autoritetet qeveritare shqiptare.
Është thuajse orari i drekës, ndaj i ftoj mysafirët në restorant, por askush nuk pranon: gruaja e Engjëllit nuk është mirë me shëndet, ndaj ai duhet të nxitojë në shtëpi, ndërsa Toli dhe Pierxhorxho duhet të kthehen në konsullatë. Kështu që ngulmoj të paktën për ndonjë aperitiv, dhe këtë radhë pranojnë të gjithë.
Pas urimeve kordiale dhe reciproke, lëmë takimin për të premten në orën 09.00 para Dajtit.
Unë dhe daja rrimë në restorant dhe, për të shmangur një drekë italiane ‘të patretshme’ kërkojmë pjatën e ditës.
Sot ka mish qingji me pilaf, receta vendase e të cilit, për katër persona, është si vijon:

Pritet në racione të vogla thuajse një kile mish qingji. Vihet në një tenxhere me pak qepë të grirë hollë dhe skuqet sa të thahet dhe më pas shtohen rreth dy lugë gjalpë. Kur të kavërdiset qepa, të hidhet një kuti me domate të qëruara e të grira, kripë, piper dhe dy filxhanë ujë. Para se të përfundojë pjekja e mishit, hidhen edhe dy filxhanë të tjerë me ujë dhe dy filxhanë oriz. Ulet nxehtësia dhe gatuhet me zjarr të ngadaltë. Kur të jetë thithur gjithë uji, gatimi shërbehet me piper të grirë në çast.

Një pjatë e tillë është mëse e mjaftueshme për të mbushur barkun, ndaj dhe pas saj porositim vetëm një sallatë frutash dhe kafe ekspres.
Pasdite vendosim të shkojmë të shohim shtëpinë ku kemi jetuar në Tiranë.
Drejtohemi andej me hap të sigurtë, pasi daja e mban mend mirë rrugën.
Vila gjendet jashtë qendrës dhe për të shkuar atje kalojmë nëpër rrugët ende tërë gropa dhe shtëpitë e ndërtuara çrregullt, pa asnjë plan rregullator. Ecim paralel me kanalin e Lanës që përshkon pingul bulevradin e madh Dëshmorët e Kombit.
Në breg të kanalit është dikush që kullot delet të lidhura për këmbe. Kalojmë afër një tregu të hapur me tezgat klasike që shesin nga të gjitha gjërat. Pamja është më së shumti e varfër dhe po kaq kaotike: fruta, perime, prodhime kopshti, vezë, shpesh janë të grumbulluara në copa të hapura përdhe; copa, tapete, perde janë varur në një kangjellë të gjatë ndarjeje të disa pallateve, e cila shërben si mbështetëse dhe duket si një mur me shumë piktura, kompakt dhe i çrregullt.
Karroca pak a shumë të ngarkuara me orendi dhe materiale të ndryshme janë parkuar si të qenë makina, vetëm se në këtë rast motori i tyre është mushka.
Në trotuar zhvillohen aktivitete nga më të ndryshmet, si riparim biçikletash, këpucë, çadra shiu, makineri gazi, frigoriferë, ora...
Njerëzit lëvizin mes tezgave dhe rrogozëve, japin e marrin e blejnë me thjeshtësi: nuk ka shumë mall, por është ai që duhet. Mund të ngjasojë me një treg periferie të kujtdo qyteti europian.
Përgjatë rrugës ndonjë banesë tek-tukshfaq tiparet ndërtimore tipike të Shqipërisë së fillimviteve Nëntëqind: shtëpi katërkëndore, simetrike, thelbësore, një ose dy kate, shumë dritare afër njëra-tjetrës, muraturë guri të murrmë dhe llaçi.
Mbërrijmë te ish-vila jonë dhe daja e tregon menjëherë:
“Ajo atje!”
Vila e vogël është e rrethuar nga një mur i lartë që të pengon vëzhgimin në kopshtin ebrendshëm. Është e mbajtur thuajse mirë” pemë nga brenda, lule në ballkon, suva pa të çara.
Ngjitur me shtëpinë, në një vend të gjerë, prehen dy kamionë të braktisur dhe shumë të vjetër.
Përreth ka vila të tjera të mbajtura mirë dhe sigurisht me pronar.
Ambienti, jashtë zonave private, është më së shumti i lënë pas dore, i pasur me gjelbërim rastësor.
Daja, në valën e kujtimeve, përshkruan se çfarë ka qenë për ne ajo banesë.
“Një punëtor i firmës së tim eti, na e dha me qera, për shumë pak lekë, një shtëpi ende në dnërtim e sipër, larg qendrës, në të cilën shkoje duke kaluar një shteg të ngushtë.
Një shtëpi në mes të fhsatit e ndërtuar pranë një përroi të vogël në anët e të cilit rriteshin plepa të lartë. Me formë katërkëndore, me tullat dhe gurët e murit që binin në sy, e pasuvatuar me llaç as nga jashtë e as nga brenda, kjo ndërtesë kishte dy kate dhe një bodrum.
Dritaret e katit të parë ishin mbyllur me kartona që ditën duheshin zhvendosur që të hynte drita, ndërsa dritaret e katit përdhes ishin mbyllur me dhoga të gozhduara. I vetmi ballkon, sipër hyrjes kryesore, nuk kishte kangjella. Disa dhoga me gozhdë të fiksuara në një anë me një fill hekuri, përbënin derën e hyrjes; gërvima e saj, sa herë që hapej apo mbyllej, i vinte në alarm gjithë fqinjët, pllakat e dyshemesë së katit të parë ishin të vetmet punime të brendshme.
Banjën e kishim të përbashkët me jë çift shqiptarësh të martuar, që kishin vetëm një dhomë në fund të korridorit; familja jonë kishte dy dhoma, korridorin dhe kuzhinën. Ti, unë, nëna dhe stërgjyshja flinim në dhomën më të madhe, gjyshi dhe gjyshja në atë më të voglën.
Në çdo dhomë bëhej dritë nga një llampë e zbehtë, që varej pezull nga qendra e tavanit. Për ngrohjen e dimrit mbahej furra praktike me dru në kuzhinë, që mbahej ndezur gjithë ditën dhe në brendësi kishte mbajtës të posaçëm nga i cili mudn të merrnin ndonjë litër ujë të nxehtë.
Para vilës ishte një oborr ku rrinin të braktisur një kamion dhe një makinë, me gjasë të shkatërruar gjatë luftës.
Pranë oborrit kalonte një rrugë e keqe që të çonte në kodër.
Nga ana tjetër, paralel me rruginën, ishte një përrua me plepa të lartë. Pasi na përzunë nga Vlora në 1945, kur tët atë e futën në burg, u shpërngulëm pikërisht këtu.
Në atë kohë, pasi më kishin thirrur në skuadrën kombëtare shqiptare, për të pasur më shumë liri në stërvitje, komuna e Tiranës më kishte besuar detyrën e inspektorit të llojeve ushqimore.
Inspektorët e tjerë ishin të gjithë shqiptarë. Në ëtë rast më kishin mbajtur me hatër, por vetëm sepse u shërbeja qëllimit të tyre.
Bëhej fjalë për verifikimin e faturave dhe funksionimin e rregullt të shitblerjeve.
Duke pasur pranë shtëpisë një terren të papunuar për të cilin nuk kujdesej askush, bleva një dhi, të cilën natën e lidhja në katin bodrum dhe ditën e çoja në lëndinën aty afër për ta kullotur.
Meqë qumështi nuk mjaftonte për gjithë familjen, bleva edhe një dhi tjetër.
Bodrumi pra mbante dy dhi me dy të vegjëlit e tyre.
Të gjitha kafshët duhej të denoncoheshin te autoritetet e megjithatë, çdo familje mund të kishte më shumë se dy; nëse numri i kafshëve ishte më i madh se dy, kafsha apo kafshët e tepërta duheshin vënë menjëherë në dispozicion të autoriteteve. Që të mund të kishim qumësht për të gjithë familjen, dhe të mundoheshim që dhitë të mos na i merrnin nga komiteti qendror, shpika një strategjemë: nxirrja në kullotë herë një dhi me kecin e vet e herë tjetrën, në mënyrë që të gjithë të besonin se kishim vetëm dy kafshë, ndërkohë që në të vërtetë kishim katër.
Kështu mund të festonim Pashkët e shenjta të 1946 me një cjap të pjekur pa ngjallur dyshime te askush.
Blerja e ushqimeve, edhe pse me racione, mund të bëhej vetëm pranë kooperativave të autorizuara dhe me dhënien e një tolloni të dhënë nga komiteti qendror. Edhe këtu kishte radhë të gjata dhe rafte dëshpërimisht të zbrazët.
Natyrisht, tregu i zi lulëzonte dhe ndonjëherë mund të gjeje edhe mish të mirë ose kafe që e sillnin nga Italia.
Meqë isha pjesë e kombëtares shqiptare në turneun ndërkombëtar të Ballkanit, kur ktheheshim nga ndeshjet e zhvilluara në transfertë sillja sheqer, kakao, marmalatë dhe biskota – lloje ushqimore që në Shqipëri as që mund të gjendeshin.
Mes vizitave të ndryshme më qëllonte të shkoja madje edhe në thetrore publike, dhe shpesh më dhuronin këmbë keci ose qingji.
Në këto raste, në shtëpi bëhej festë e madhe, sepse ato këmbë pastroheshin e zjeheshin shumë mirë nga stërgjyshja jote Serafina, e cila bënte me to një supë të mrekullueshme.
Meqë s’kishim asgjë tjetër me se të ngroheshim përveç sobës së kuzhinës, gjatë të ftohtit të madh në shtretër vinim një rrjetë druri ku ishte varur edhe mbajtësja e qymyrit dhe hirit.
Ujë mezi na vinte dhe shpesh duhej ta mbanim me kova ngaçezma publike, duke ndarë dhe sikletin e radhëve të gjata me njerëz të tjerë bashkëvuajtës.
Gratë i lanin rrobat e mëdha në kazanë të mëdhenj me finjë dhe copa sapuni të grirë. Në fushë bëhej një flakadan i madh dhe zjeheshin rrobat e bardha, që në të njëjtën kohë edhe sterilizoheshin, dhe pas kësaj shpëlaheshin, shtrydheshin dhe ndeheshin në diell.
Një nga pak argëtimet e lejuara ishte gjuetia. Pushkët tona të bukura Berreta na i kishte konfiskuar qeveria komuniste, por me ndihmën e disa të njohurve arrita të merrja mbrapsht një pushkë të vjetër italiane me të cilën të vazhdoja pasionin tim. Të kam marrë shumë herë me vete...
Por ama mendjen e kishim përherë te yt atë.
Shumë herë, si Melisi, ashtu edhe unë kemi shkuar në komitetin qendror që të takonim Enver Hoxhën ose për të folur me ndonjë nga vartësit e tij, por gjithçka më kot. Ndonjë herë nuk pranonin fare, herë tjetër thoshin të prisnim por nuk vinte askush, ndërsa ndonjë herë tjetër madje përballeshim me sjellje të pacipa shantazhi.
Një herë Melisi shoqëroi Aurelian e cila shpresonte të takohej me Enverin personalisht dhe t’i kërkonte faljen e të shoqit në emër të miqësisë së hershme, por ai u justifikua duke thënë se arsyet shtetërore e pengonin të ishte shpirtmadh: po të dorëzohej para kërkesës së saj, do ta pësonte edhe vetë pushteti dhe hierarkia e tij. Por në vijim ama, Aurelian e thirri disa herë një nga puthadorët e Enverit që i bënte vetëm propozime të papërsëritshme në këmbim të një lëshimi të mundshëm të të shoqit”.
Në fytyrën time normalisht u shfaq një hije neverie dhe zemërimi aq e dukshme, saqë daja, ndërsa më vuri dorën në shçatull, po përpiqej të më qetësonte.

Në kujtimet e mia prej fëmije, një gjë që më mahniste dhe mbante ndezur kureshtjen time ishte të luaja me flluskat shpërthyese të ujit që binin papushim nga luharja e gjushes, kur ajo ishte duke gatuar. Ato flluska balerina ishin menjëmend mister për mua, ma hiqnin trurin dhe kaloja orë e orë të tëra duke i admiruar.
Hapësira e madhe përpara, e zënë me karakatinat e kamionëve, ishte një park i vërtetë lojërash për fmëijët e mëhallës.
Ishte një shteg i ngushtë që nga qendra e qytetit të çonte drejt maleve, shkonte ngjitur me shtëpinë tonë dhe dukej se përfundonte në hiç. Më bënte shumë përshtypje...
Ndërsa përkundrazi, kamionët e vjetër të sheshit më dukeshin shumë tërheqës dhe sa herë dilja nga shtëpia, kërkoja leje të luaja te ata përbindësha mekanikë.
Ndonjëherë edhe më jepnin leje, dhe atëherë futesha në kabinën e shoferit dhe bëja sikur ngisja kamionin, kontrolloja rrotat, hipja në rimorkio, i merrja erë naftës që kishte mbetur akoma në serbator; me të vërtetë që çmendesha nga gëzimi!
Kujtoj në veçanti duke pasur parasysh tërheqjen time për reliket luftarake, se kisha gjetur dhe kisha sjellë në shtëpi një predhë mortaje. Sigurisht që ishte një pajisje e çaktivizuar sepse nuk kishte fitilin, por unë s’e dija. Kishte formë dardhe me krahëz të vegjël që dukeshin si bisht. Duhej të peshonte rreth dy kilogramë dhe më lodhi jashtë mase derisa e tërhoqa deri në shtëpi atë lodër të mrekullueshme. Mbaj mend që dhashë të dukem para gjyshes me atë gjë në dorë. Tmerri i saj duhet të ketë qenë jashtë mase i madh, meqë sa më pa, ngriu në vend. Sigurisht që për të mos më trembur nuk më tha asgjë, ma mori predhën nga duart me kujdesin më të madh dhe e fshehu larg shtëpisë, ndërsa stërgjyshja më ruante mua. Më vonë mora vesh që daja im, i kapluar nga problemet e tjera, e kishte groposur predhën afër përroit. Kjo aventurë shpesh bëhej objekt i kujtimeve familjare kur bëhej fjalë për ‘prapësitë’ e mia.
Natyrisht që unë nuk i vija re shtrëngimet nëpër të cilat kalonte familja, sepse, me sa kishin mundësi, ata mundoheshin të mos më mungonte asgjë. Gjithsesi, për habinë e madhe të të afërmve të mi, më pëlqente jashtë mase, sidomos kur dilte valë e nxehtë nga furra, kallamoqi (buka e misrit), ndërsa të tjerët hanin normalisht babanazin (bukë e zezë me miell gruri).
Dy herë në muaj, nga Tirana shkoja bashkë me nënën në burgun e Vlorës për të takuar tim atë. Në kësi rastesh i çonim ushqime dhe ilaçe jo vetëm babait tim, por edhe shokëve të tij të burgut.
Im atë bënte çmos të më zbaviste dhe nga pas hekurave kuptonte rritjen time të shpejtë pasi më maste dhe i kërkonte nënës ndryshimet e mia në peshë; më shihte si një fëmijë shumë kureshtar dhe që tregonte interes ndaj gjithçkaje që më rrethonte, gjë që e bënte shumë të lumtur.
Një ditë isha vetëm në shtëpi. Po luaja në korridor me një top që më kishte dhuruar daja, kur ky u hodh dhe përfundoi në dhomën ku jetonin shqiptarët. Hyra në dhomën me gjysmë dritë dhe papritur u ndesha me dy sy gjithë shkëlqim që më shikonin të palëvizur. U tremba aq shumë, sa zemër të mekur ia mbatha me të katra sa më shpejt që të mundja dhe shkova u fsheha në kuzhinë. Këtu u ndesha me styërgjyshen që për fat u fut në kuzhinë bash në atë çast. Me gjasë më lexohej frika në sy, sepse ajo më pyeti ç‘më kishte ngjarë. Nuk e hapa fare gojën se ç‘më kishte ndodhur, sepse më vinte turp nga vetja dhe nga frika që më kapi.
Kohë më pas e kuptova se ata sy të qeqltë ishin të një elefanti prej cohe, por që nga ajo ditë, sa herë kaloja para asaj dhome, shihja përreth me dyshim: kisha frikë se ajo kafshë me sy të këqinj mund të më sulmonte nga njëri çast në tjetrin.
Daja ime kishte një motor të vjetër e të fuqishëm Guci, me të cilin shkonte në punë ose në stërvitjet në fushën e sportit.
Sapo dëgjoja zhurmën karakteristike të motorit, kërkoja menjëherë të dilja nga shtëpia dhe të hipja në serbatorin e motoçikletës dhe të bëja një xhiro në sheshin përballë. Kjo dëshirë më plotësohej thuajse gjithmonë.
Jo rrallë rreth shtëpisë fluturonte, në lartësi të ulët, një dymotorësh Dakota që i çonte për lojërat në transfertë Xhakomon dhe kolegët e vet futbollistë. Nëna më ngrinte te parmaku i dritares për t’i përshëndetur.
Shpesh daja më hipte në shalën e biçikletës dhe bashkë shkonim në pyllin e vogël afër përroit. Hyja pa frikë në gajushë (shkorret) për të dëgjuar këngën e mëllenjave ose flatrimin e shapkave, edhe pse shumë shpesh as arrija madje t’i shihja dot. Kur qëllonte daja, zija veshët fort me duar, por isha i pari që vrapoja drejt qenit që sillte shpendin e vrarë.
Me të mbërritur në shtëpi, gjithë krenari, hidhja mbi tavolinën e kuzhinës prenë e gjahut.
Edhe kur nuk shkoja me ta, kthimi nga gjuetia i dajës dhe gjyshit me prenë mbi kofanon e Jeep-it ishte gjithmonë si një festë e madhe për mua dhe për gjithë familjen.

Në kthim drejt Dajtit kalojmë afër asaj që duhej të kishte qenë banesa e Lules, e fejuara bukuroshe e Xhakomos. Në lidhje me këtë çështje daja ka qenë përherë gojëkyçur, më shpjegon se sa e lumtur ka qenë ajo dashuri por njëherësh, edhe e kundërshtuar nga prindërit e vajzës, si për arsye etnike, edhe për ato fetare.
Gjërat shkuan mbarë derikur Xhakomos iu bë presion nga disa të tërbuar ‘të lëshonte prenë’, duke e kërcënuar me jetë.
Duke parë rrethanat dhe ambientin, nuk bëhej shaka me këto gjëra, ndaj dhe Lulja dhe Xhakomo u ndanë.
Morëm vesh nga një prej lojtarëve se Lulja më vonë ishte martuar dhe ishte bërë me një djalë, pastaj i shoqi i kishte vdekur dhe tani jetonte e vetme në mjerim.
Edhe pse shokët i thanë Xhakomos të shkonte ta takonte me shkas udhëtimin tonë këtu, ai nuk pranoi.
Shumë vite kishin kaluar: më mirë të kishte parasysh një kujtim të bukur të rinisë se sa të gjendej përballë një fantazme të së kaluarës nga një çast në tjetrin.
vijon

Lexo edhe: 
Një varr për Xhuzepe Terruzin – Parathënie e librit nga Agron Tufa
Një gur në muzeun e kujtesës – Parathënie e librit nga Gëzim Peshkëpia
"Brenga ime shqiptare". Përtej detit, aty ku lind dielli - Përsiatje rreth librit nga Eugjen Merlika

Ky libër me autor Aldo Renato Terrusi, rrëfen udhëtimin e tij dhe të dajës, Xhakomo, të cilët kthehen në Shqipëri pas dyzet e katër vjetësh. Aldo ishte ende fëmijë kur regjimi i Enver Hoxhës i burgosi të atin në famëkeqin burg të Burrelit, ku dhe vdiq pa i dhënë as lamtumirën e fundit të birit dhe të shoqes. Dëshira e Aldos është të kthejë në atdhe eshtrat e të atit, dëshirë që ndërkëmbehet pikëllueshëm me të kaluarën e dhimbshme të familjes Terruzi në Shqipëri dhe të një kombi që edhe sot e kësaj dite ka në lëkurë shenjat e pashlyeshme të diktaturës. Nëpërmjet kujtimeve të familjes, dëshmive, fotografive të kohës dhe dokumenteve origjinale të procesit të të atit në vitin 1945, ripërshkohen ngjarje dramatike të faqeve historike më të zymta të Vendit të Shqiponjave. Me dëshirë të autorit dhe lejen e botuesit, po botojmë pjesë pjesë, të gjithë librin.

Pjesa e parë (vijim)

Lexo më parë:
Brenga ime shqiptare - Rikthimi  
Dajti
Shoku i vjetër
Aurelia dhe Xhuzepe
Shtëpia e Xhavitit
Rrugës për në Vlorë

Takimi me Petritin 

“Mirë dajë, tani duhet të shkojmë ndoshta, Toli dhe shoferi po na presin”.
“Sa të pijmë diçka freskuese dhe nisemi sërish drejt Vlorës”.
Rruga bëhet më e dëmtuar, me shumë gropa, shpesh të thella dhe me shumë shmangie.
Bashkë me grigja dhensh, qe dhe tek tuk ndonjë derr, ndeshim shumë pak makina por më së shumti njerëz që ecin në këmbë, të ngarkuar me sende nga më të ndryshmet, dhe shumë të rinj shqiptarë të veshur ushtarë që përparojnë përgjatë buzërrugës.
Ndonjë karrocë e tërheur prej kuajve, e stërngarkuar me njerëz dhe foragjere, na e ngadalëson më tepër udhëtimin.
Paradite vonë më në fund mbërrijmë në Vlorë. Shoferi i taksisë, sipas porosive të Tolit, ndalon bash para shtëpisë përdhese të Petrit Velajt.
Petriti, me të cilin kemi lënë takim që prej disa ditësh, po na pret të mbërrijmë qysh në mëngjes herët. Sapo sheh taksinë, na afrohet me një pamje serioze dhe të përmbajtur.
Është një burrë hollak, trupvogël, me flokët ende të pathinjur në tëmtha dhe thuajse qeros në teçpelek, që mban një kapele tiroleze. Fytyrën e ka me shenja, por rioshe, më sy të vegjël të zinj, dinakë dhe bishtnues.
Ka veshur një xhaketë të murrme dhe një palë pantallona doku, këmishë bojëqielli me jelek jeshil dhe kravatë blu, këpucë kamoshi. Do të dukej gati elegant po të mos qe për kombinimet paksa të tepruara të rrobave thuajse dalëmode.
Prezantohemi me përshëndetjet e zakonshme.
Banesa është një vilë e këndshme me një oborr të vogël të selitur, rrethuar nga shtëpi të tjera ndërtuar pa pikë projekti urbanistik.
Petriti na prin të rehatohemi në sallon, ku vëmë re një tavolinë ngrënieje të rrumbullakët me dru arre të errët, sipër të cilës triumfon një statujëz allçie në stil liberty, dhe rreth tryezës katër karrige me mbushje. Në një kënd dy kolltukë të mbuluar nga mbulesa me therje me dizenjo orientale - më tavolinëzën përkatëse mbi të cilën ndodhej një vazo me lule artificiale, një komo me vetrinë në të cilën janë vënë në dukje pjatat dhe gotat, një sënduk kundruall kolltukëve dhe afër dritares sërish dy karrige druri. Mobilimin e plotësojnë disa stampa lulore me korniza të holla të varura në muret ngjyrë rozë, të lyera së fundmi.
“Ime shoqe do t;ju bëjë nga një kafe dhe pastaj unë do t’ju shoqëroj vërdallë”.
Hyn një grua, e kolme, esmere, te të gjashtëdhjetat, me veshje tradicionale: mban veshur një fund të zi, të gjerë me pala që i mbërrin deri në kyçet e këmbëve, me një këmishë të bardhë shumë të qëndisur, sipër një hapësire të çelët me lule, një bluzë rozë me gjysmëmëngë dhe me kopsa argjendi, në këmbë papuçe cohe të ngjyrosura dhe në kokë një shami të bardhë që i mbulon flokët edhe më të zinj. Duket iskur ka ardhur nga një kartolinë e viteve 1800.
Nuk flet, bën vetëm një shenjëz përshëndetjeje me kokë dhe një buzëqeshje të drojtur.
Një shenjë tjetër përshëndetjeje dhe ashtu siç erdhi, iku.

Vlora na shfaqet në gjendjen e saj më të mirë, e shkëndritur nga një ditë e bukur me diell. Përshkojmë rrugën kryesore që të çon nga shtëpia e Petritit drejt sheshit qendror të qytetit të vjetër. Pasi mbërritëm aty, shohim në të majtë një shatërvan ndërsa përballë nesh ngrihet ndërtesa e një banke, një pallat trekatësh në ngjyrë të murrme dhe me pamje solide të arkitekturës klasiko-koloniale. Në katin përdhes ndodhen zyrat e bankës me dritare të mëdha të mbrojtura me kangjella. Aty dikur në katin e parë banonin prindërit e mi dhe kisha lindur edhe unë.
Gjëja e vetme që kishte ndryshuar përgjatë viteve është tabela e madhe e bardhë mbi hyrjen kryesore të ndërtesës - që gjatë viteve të pushtimit italian ishte banka kombetare e shqipnis ndërsa tani është banka e shtetit shqiptar - pamja është më e veshur dhe dekadente, mesa duket nuk është meremetuar e as lyer qëkur u dëbua familja jonë prej andej në 1945.
Të pajisur me një leje stë veçantë dhe të shoqëruar nga një roje vendase, për të mos thënë nga gjithë familja e kujdestarit, hyjmë në zyrat e katit përdhes. Banka është bosh, nuk shohim as nëpunës e a më pak klientë. As nuk pyesim pse.
Më kthehen në mendje shumë rrëfime të sime ëme mbi ngjarjet që kanë ndodhur në këtë vend, thuajse thuajse arrij t\i shoh.
12 tetorin e vitit 1943 banka e Vlorës u rrethua nga një grup prej njëzet ushtarësh gjermanë që zbritën nga dy automjete. Nga automjeti i parë me zinxhirë zbritën pesë ushtarakë dhe togeri i tyre, që me mënyra të ashpra dhe me armët në duar hapën rrugën mes dy rojeve shqiptare të shërbimit të sigurisë, duke i detyruar të ngrinin duart lart, të mos lëviznin e të mos bënin ndonjë shaka. Togeri kërkoi të takohej me drejtorin dhe arkëtarin. U paraqitën im atë dhe avokat Beluci. Këtyre iu kërkua fare hapur të dorëzonin gjithë paratë e arkës bashkë me rezervat e arit që ndodheshin në depozitë.
Im atë u përgjigj se nuk ishte i autorizuar të kryente një kërkesë të tillë, dhe së bashku me avokatin iu vunë prangat. Menjëherë pas kësaj, togeri së bashku me ushtarët e vet filluan të frikësonin nëpunësit pas banakut duke i urdhëruar të hapnin kasafortat dhe të hidhnin paratë në thasë; natyrisht që s’mund të bënin gjë tjetër veçse të bindeshin. Çelësat e dyfishtë iu dorëzuan tpgerit dhe një nëpunës u detyrua të shoqëronte dy ushtarakët në depozitë dhe ta hapte. Aty gjetën shumë pak napolona ari.
Banka Qendrore Italiane, akoma më parë armëpushimti të 8 shtatorit, një pjesë të arit e kishte transferuar në Itali, ndërkohë që një pjesë tjetër e konsiderueshme kishte shërbyer për të financuar industritë italiane që nga viti 1939, të mbështetura nga regjimi, ishin vendosur dhe punonin në Shqipëri.
Togeri gjerman, shumë i zemëruar, kërcënoi babain me vdekje duke e akuzuar për tradhëti , pastaj i hodhi prangat dhe e morën me vete në një nga automjetet. Më pas erdhi mandati i kontrollit të banesës në kat të parë, ku rrinte dhe aurelia me shërbyeset. Ndërkohë që disa ushtarë morën pozicion, të tjerët u ngjitën në shkallët e brendshme.
Shërbyeset u përpoqën t’i pengonin qysh në hyrje duke mbajtur derën, ndërsa Aurelia vrapoi në dhomën e gjumit ku, nën dollap, në një të çarë të dyshemesë, kishte fshehur stërlinat e arit që i shoqi i dhuronte sa herë që gjente në tavolinën e ngrënies një ëmbëlsirë të bërë prej saj. I vuri monedhat dhe disa stoli, sa më shpejt që të mundtte, në një çantëzë cohe, vrapo te dritarja dhe  i hodhi të gjitha përtej murit  rrethues të bankës, në oborrin e vilës ngjitur të prindërve të saj.
Gjermanët e bënë lesh e li krejt banesën nën sytë e tmerruar të grave, por nuk gjetën asgjë të dëshirueshme apo kompromentuese.
Xhuzepen e çuan në kazermë për ta marrë në pyetje dhe rrjedhimisht, e mbajtën në qeli. Akuza me të cilën përballej parashikonte edhe dëbimin në një kamp përqendrimi.
Gjithë familja ishte në ankthin më të thellë. Aurelia e shoqëruar nga Xhakomo, shkoi në Tiranë për t’i kërkuar ndihmë drejtorisë qendrore. I priti inspektori i përgjithshëm i Bankës së Italisë, Etore Melis - shok si vëlla i Xhuzepeës, që u garantoi bashkëpunimin e tij të plotë për të çuar në lirimin e shokut të vet.
Nga datat 12 dhe 20 shtator pati shumë seanca hetuesie: gjermanët donin të dinin ku fshiheshin ushtarët italianë dhe arsyen se pse kishte aq pak para në bankë.
Ndoshta i kishin spiunuar: dy ushtarë italianë ishin fshehur në vilën e Emës, pikërisht përballë bankës.
Banka e Vlorës u mbyll dhe patryullohej, ndërsa familjet e nëpunësve u degdisën në Llakatund, një fshat pak kilometra në veri të Vlorës.
Më pas, Xhuzepe u lirua dhe banka filloi sërish punën, por nën mbikëqyrjen e rreptë të gjermanëve.

Petriti na thotë se banakët, tryezat dhe karriget janë po ato të kohës italiane.
Ngjitemi në katin e sipërm ku, shumë vite më parë, banonte familja ime.
Edhe pse ishin pikërisht të njëjtat dhe i kishin përdorur, me të njëjtat dysheme dhe madje të njëjtat mobilje, dhomat tashmë i kishin shndërruar në zyra.
Hyjmë në sallonin kryesor në qendër të apartamentit, nga dritarja e madhe shihet sheshi i shatërvanit, pastaj dalim në terracë, dëshmitare e shumë ngjarjeve e peripecive.

Ishte një periudhë shumë e trishtueshme për Shqipërinë: nga njëra anë lëvizja nacionalçlirimtare e Enver Hoxhës ishte vënë kundër Qeverisë në ngarkim të Zogut, nga ana tjetër partizanët e Ballit Kombëtar mbështesnin Zogun duke bashkëpunuar me italianët. Duke marrë pastaj parasysh që në atë territor përballeshin mesvedi edhe trupa italiane, angleze dhe gjermane dhe në kufirin shqiptar ishin grumbulluar trupa të çrregullta jugosllave dhe greke, gjendja e krijuar ishte pak me thënë kaotike.
Në 20 shtator 1944 Xhuzepe kishte shkuar në Tiranë për një mbledhje me drejtorët e bankave italiane: duhej të vendosej qëndrimi që do të mbahej në situatën e re të konfliktit të ashpër mes forcave të partizanëve shqiptarë dhe kontingjentit gjerman që ende kontrollonin Vlorën.
Ishte natë dhe Aurelia, gjithmonë në ankth, flinte në dhomën e saj të gjumit në katin e parë të bankës. Kamarierja dhe kuzhinierja flinin në anën kundruall të banesës. Aurelia dëgjoi Kri Krinë, volpino-n e bardhë të saj, që po lehte nga ana e shtëpisë që ishte përballë oborrit të brendshëm të bankës.
Dëgjoi hapat e dikujt mbi terracë dhe filoi të ulërinte duke zgjuar edhe shërbyeset, të cilat vrapuan te ajo menjëherë. Arritën të shihnin vetëm hijen bishtnuese të dikujt që po zhdukej ndërsa kapërcente murin rrethues. Euxhenia, e cila flinte ngjitur me dhomën e Aurelias, as që ndjeu gjë.
Mëngjesin tjetër u zbulua që deriçka e pasme e bankës ishte hapur me dhunë, por nuk ishte vjedhur asgjë. Ai që e pësoi më keq qe Tu Tuja, maçoku angorë që ishte goditur me thikë, shtrirë në dysheme, që mjaullinte mekshëm; vetëm kujdesi dashuror i Aurelias arriti ta shpëtonte.

Partizanët shqiptarë po fillonin të bënin presion mbi italianët.
Pak ditë më vonë, ndërsa jashtë bëhej mugëtirë, Aurelia po rregullonte rrobat e të sapolindurit. Ishte vetëm, i shoqi kishte shkuar në Konsullatën Italiane që s’ndodhej larg, shërbyeset kishin dalë për të bërë pazar; edhe Euxhenia kishte ikur, në shtëpinë e Vitalianos, sepse Ema ishte pak pa qejf. Aurelia ndjeu zhurmë hapash dhe zëra të inatosur në shqip dhe italisht që vinin nga shkallët e brendshme; arriti të dallonte zërin e Albertos, i cili, si e kishte vënë re praninë e të paftuarve, po përpiqej të mbronte ambientet e bankës.
Nuk kishte asnjeri që ta ndihmonte: vetëm mund t’ia mbathte ose të fshihej. Filloi të ndjehej e rrezikuar.
Vendosi të ikte. Me rrobdëshambër dhe me barkun shtatëmuajsh hapi dritaren e katit të parë, u ngjit në korniza dhe pastaj, duke u kapur pas hekurave të dritares së katit përdhes, arriti të hidhej në rrugë. Me frymën që i mbahej arriti në vilën e prindërve dhe dha alarmin. Shkuan aty të afërmit, u lajmërua konsullata dhe Xhuzepe.
Asnjë gjurmë e keqbërësve.
Gjithsesi, kishin marrë vetëm ato pak para që kishin lënë në sirtarët e bufesë. Hajdutët, që ishin njohur se i përkisnin lëvizjes nacionalçlirimtare, nuk patën dot mundësi ‘të punonin’.
Ditën tjetër u bë një hetim i brendshëm mes nëpunësve dhe drejtorit. U mbërrit në përfundimin se një nga dy nëpunësit shqiptarë kishte ‘harruar’, si me thënë, yë mbyllte portën e pasme të bankës.
Një marrëveshje e nënshkruar midis Bankës së Italisë dhe Qeverisë shqiptare, finalizuar në drejtimin e rrjetit bankar vendor, parashikonte që një pjesë e të punësuarve duhej të ishin shtetas shqiptarë.
Nëpunësi ‘harraq’, i cili fillimisht ishte përpjekur t’ua hidhte fajin të tjerëve, nuk duhej pushuar: ky ishte urdhër i Enverit.
Kryengritja e partizanëve shqiptarë mori përmasa të mëdha dhe gjermanët filluan të tërhiqeshin”.

Nga një prej letrave të shumta të Xhuzepes për të motrën, Kiarën: “Vlorë, 22/10/1944. Jemi liruar prej thuajse dhjetë ditësh dhe banditët gjermanë ia mbathën me bisht ndër shalë”.

“Në 29 nëntor u shpall republika popullore e Shqipërisë me në krye Enver Hoxhën.
Partizanët e tij çliruan edhe Tiranën, duke forcuar kështu qeverinë e ngritur një muaj më parë me mbështetjen e grupeve komuniste të lëvizjes nacionalçlirimtare.
Largimi i trupave të huaja nga Shqipëria, pa pjesëmarrjen e komunistëve sovjetikë, forcoi edhe më tej prestigjin e Hoxhës.
Me marrjen përsipër të detyrave si president dhe Ministër i Mbrojtjes Kombëtare në Qeverinë provizore demokratike të Shqipërisë, Hoxha u bë heroi thuajse legjendar i një vendi të varfër dhe të prapambetur”.

Hyjmë sërish dhe në të djathtë është dhoma ku pashë dritën për herë të parë.
Ambienti është i ndriçuar mjaft mirë, jo shumë i madh, i pamobiluar, me një dritare pa perde.
Ndërkohë që zmadhoj buzëqeshjet rrethanore, fsheh emocionin që bën të më rrahë zemra fort dhe të më vërshojë gjakun në vena. Arrij të fshij në kohë edhe një lot vjedhacak.
Agimin e 4 janarit 1945, pas pak më pak se tre orë nga dhimbjet e lindjes, të afërmit dhe miqtë e mbledhur në sallonin ngjitur dëgjuan të qarat e mia të para. Anitës dhe Brunës iu hap shumë punë, sepse ato duhej të siguronin dhe të qetësonin gjyshërit, xhaxhallarët dhe miqtë. Euxhenia doli nga dhoma dhe me zë të lartë deklaroi”
“Është një goxha djalë, gjithçka shkoi mirë!”
Përgëzime dhe urime nga të afërmit: Xhuzepe u bë me trashëgimtar! I menjëhershëm telegrami në komunën e kastelanetës për të vërtetuar lindjen e Aldo Renatos.

Dy mua më pas u pagëzova dhe kumbar u bë Piero Rovigati, adimistratori i deleguar i aipa-s dhe mik i ngushtë i familjes. Ishte një ceremoni gati e fshehtë, për shkak se qeveria kërcënonte me luftë kundër italianëve dhe atmosfera rrethuese ishte menjëmend shtypëse.
Disa ditë pas pagëzimit, dy inspektorë të qeverisë së enverit erdhën në bankë dhe kërkuan drejtorin dhe arkëtarin. Donin të verifikonin librat e llogarisë.
Babai u çoi çfarë donin. Të dy u hodhën nga një vështrim të pavëmendshëm, shfletuan shpejt e shpejt faqet, konfiskuan gjithçka që morën dhe ikën as pa u përshëndetur.
Ishte e qartë që italianët, edhe pse në dukje të lirë, në të vërtetë ishin të burgosur të qeverisë së Enverit.
Dhe s’kaloi shumë kohë kur, aty nga fundi i marsit 1945, policia shqiptare e lëvizjes nacionalçlirimtare u paraqit në bankë me një mandat arresti për drejtorin dhe arkëtarin, me kundërfirmë të Hoxhës. Akuza ishte zhvatje e pasurisë së popullit shqiptar.
Që të dy u çuan në burgun më të afërt.
Pas kësaj, regjimi organizoi një proces të montuar në të cilin të vetmit dëshmitarë ishin pikërisht nëpunësit e diktuar nga Enver Hoxha.
Procesi, i mbajtur me dyer të mbyllura, zgjati gati një muaj, praktikisht pa avokatë të njëmendët mbrojtës: ata të zyrës kishin vetëm rolin e figurantëve të rëndomtë. Po ata dëshmitarë, Alkani dhe Balishi, nuk arritën të jenë efikasë dhe arritën ta lëkundnin trupin e akuzës. Megjitahtë Balishi, kundër çfarëdo prove, akuzoi haptas bankën se kishte përvetësuar paratë.

Nga një deklaratë e Enverit vite më vonë:
“Pas kapitullimit të Italisë fashiste në shtator 1943, ushtria naziste mori arin shqiptar të depozituar pranë Bankës së Italisë në Romë. Përfaësuesit e Ministrisë së jashtme të Gjermanisë dhe ata të qeverisë shqiptare arritën në njohjen, me anë të një protokolli të firmosur në pranverë të vitit 1944, në njohjen shtetit shqiptar të kësaj sasie ari. Si të mos mjaftonte kjo, në tetor 1944 komandanti i trupave hitleriane në Tiranëv mori arin që kishte mbetur në bankën kombëtare të Shqipërisë, duke deklaruar se do ta depozitonte atë në filialin e kësaj banke në Shkodër...”

Edhe pse e kërkoi akuza, me premtimin për shpërblim, asnjë tjetër nuk u paraqit kundër Xhuzepes dhe bankës së tij. Nuk u pranua asnjë dëshmi e italianëve.
U treguan të gatshëm disa miq shqiptarë, por u akuzuan menjëherë për kolaboracionizëm dhe iu mbyll kështu goja.
Xhuzepene  dënuan me dhjetë vjet burg.
Para se ta riatdhesonin, Melisi shkoi ta takonte në burgun e Vlorës dhe i tha se i kishte duart e lidhura. Biseda ishte njëmend dramatike: Melisi, miku i shtrenjtë i Xhuzepes, ishte i vetëdijshëm se nuk mud të bënte dot asgjë në ndihmë të tij. Xhuzepeja, duke e marrë me mend se pak gjasa kishte për ta liruar, iu lut shokut të bet t’i mbronte si një at të birin Aldon e tij dh të ndihmonte të shoqen Aurelian në vështirësit me të cilat do të përballej në Itali. Melisi i premtoi se do ë bënte gjithçka që i kërkoi shoku i vet, madje e quante tamam si detyrë të vetën.
As Banka e Italisë, as Kryqi i Kuq Ndërkombëtar, as qeveria italiane nuk mundën dhe as deshën të bënin gjë. Përgjegjësitë ranë mbi shumë autoritete të ndryshme, por asnjëri nuk i mori përsipër. Më e përshtatshme ishte të varroseshin fakte dhe njerëz që mund t’i sillnin telashe posteve të rëndësishëm të shtetit italian.
Nga ana e vet, Enver Hoxha nuk kërkonte më mirë se kaq:  e kishte përmbushur hakmarrjen e vet personale karshi Xhuzepes dhe familjes së tij.
Shumë italianë e shqiptarë përfunduan në burg gjatë asaj kohe, duke i lejuar diktatorit një demonstrim të qartë të pushtetit karshi popullit të vet, që sapo kishte dalë, i ndrydhur e i dnarë, nga luftërat e brendshme dhe nga luftërat e tjera.
Kërkesat vijuese për falje u shpërfillën çdo herë, shteti shqiptar me ardhjen e diktaturës komuniste u mbyll në vetvete si një iriq.
Me kalimin e viteve, shumë italianë u falën dhe u kthyen në Itali, por jo Xhuzepeja.

Kam vetëm një kujtim të vagullt të tim eti, pas hekurave të burgut të Vlorës, dhe të vetes sime si fëmijë në krah të nënës me duart e shtrira drejt tij. Prej aty pas pak ditësh na hipën në anije për në Itali. Nuk e pashë kurrë më.

Familja e kujdestarit të ndërtesës, të cilit i treguam shkurtimisht arsyen e vizitës sonë të papritur, para se të na përshëndeste, na sajdisi me një festë të vogël duke na qerasur me gatime e pije freskuese.
U urojmë me mirësjellje qëndrim të mbarë, duke u dhënë një bakshish shumë bujar si kujdestarit, ashtu edhe rojes së turnit.

Vila në krah, që gjendej në të majtë të bankës, është ajo ku kanë banuar gjyshërit e mi, Vitalianoja dhe Ema, së bashku me të motrën Ida dhe të birin e saj Domenikon.
Trokasim në portë dhe vijnë të na e hapin gjithë kureshtje. Toli u shpjegon arsyen e vizitës sonë. Mikpritja është shumë kordiale dhe miqësore dhe krijohet mes nesh menjëherë një simpati e ndërsjelltë, sidomos kur u themi, nëpërmjet Tolit, se kemi banuar në po këtë shtëpi 50 vjet më parë.
Vila është shumë modeste, thuajse e rrënuar. Vizitojmë nga fillimi në fund të gjitha hapësirat: kuën e errët dhe të nxirë, dhomën e ndenjjes me oxhakun, shkallët kërkëllitëse të drurit si spirale që të çojnë në dy dhomat e epërme, në një nga të cilat unë dhe nëna ime kishim jetuar për disa muaj kur u larguam nga banka para se të na transferonin me gjithë familjen në Tiranë.

Një fotogramë lulëzon në kujtesën time: oxhaku i dhomës së ndenjjes ishte objekt i projekteve të mia në maket.
Një gjë më tërhiqte në mënyrë të veçantë. Ishte një objekt misterioz, metalik, shumë i rëndë, me formë harku gotik, ngjyrë të kuqe e blu që binte shumë bukur në sy në anën e epërme të oxhakut. Një ditë, me oxhak të fikur, u kacavirra mbi një karrige për të kapur atë objekt të shumëdëshiruar, me sforcim të madh u rrka për ta marrë por ky u përmbsy dhe ra në dysheme duke shkaktuar rrapëllimë të madhe.
Erdhi menjëherë gjyshja që më gjeti ende në këmbë mbi karrige, ndërkohë që mbi pllakat e thyera të dyshemesë prehej ai objekt që kishte qenë një predhë mortaje. Gjithkund përreth ishte përhapur çfarë kishte brenda saj: gozhdë, vida, rrotelina, fije spangoje, etj. Bëhej fjalë për një mbeturinë lufte të çaktivizuar që Domenikoja, kushëriri im katërmbëdhjetëvjeçar, e kishte gjetur dhe më pas lyer tërë kujdes dhe në fund e kishte mbushur me gjithë thesaret e tij... i ziu ai që e prekte!
Që nga ajo ditë, megjithë ankesat e Domenikos, bomba u bë lodra ime më e dashur.
Mobilja e rrënuar që shohim ndoshta është e njëjta e asaj kohe.
Gjithçka duket se ka mbetur si shumë vite më parë, përveç skutës së fshehtë poshtë shkallëve ku ishte murosur një pistoletë për të mos lejuar gjermanët ta merrnin gjatë bastisjeve të tyre apo të akuzonin familjen për terrorizëm dhe spiunazh, me pasoja që mund të merren me mend. Tani në vend të kësaj skute është një kamare me një shënmëri.
Ndërsa dalim nga banesa i hedhim një sy edhe oborrit të papunuar dhe pusit të tharë.
Daja kujton që po në atë vend, për t’u ikur telasheve, hodhën dy pushkë dhe dy shpata menjëherë pas datës 18 shtator 1943.

Largohemi me përshëndetjet kordiale të njëjta dhe ceremoniale të rastit.
“Hajde na vizitoni prapë”.
“Ndoshta ndonjë ditë, ku i dihet...”
Drejtohemi nga ajo që ka qenë Konsullata Italiane e Vlorës, një ndërtesë masive që binte në sy me ngjyrë të errët; dera kryesore e të cilës ishte e pajusir me një portik hijerëndë në stil klasik dhe ku aktualisht nuk banonte njeri.
Burgu i vjetër, pa funksion prej vitesh, ndodhet pikërisht përballë. Bëhet fjalë për një ndërtesë modeste dykatëshe në ngjyrë të hapur, me plasa të mëdha në muret e jashtme. Porta e drunjtëngjyrë jeshile është e kyçur me zinxhirë, në anët e saj ndodhen dhe dritaret e vendrojeve.
Petriti na tregon dritaret me hekura në katin e epërm: aty ndodheshin të gjitha qelitë.
“Në këtë burg në 1945 përfunduan të gjithë funksionarët e bankës, përfshi edhe drejtorin babai juaj, arkëtari dhe shumë të tjerë. Akoma para se të dënoheshin, i kishin burgosur dhe rrasur në një qeli të vetme, ajo e cepit. Pas disa vitesh, i ndanë dhe kështu unë rashë në qeli më tët atë dhe më dy italianë të tjerë që nuk ua kujtoj dot emrat. Po atë vit na dërguan të gjithëve në Burrel”.

Daja i kërkon Petritit të na çojë në anën më lindore të vendit, ku dikur ishte shtëpia e stërgjyshes.
Gjatë rrugës për atje shohim një shesh shumë të madh me në qendër një xhami të madhe e të bukur. Rreth saj ka shtëpi modeste me mure të ngrënë e të ronitur. Shkojmë drejt njërës prej tyre dhe trokasim. Pas disa sekondash dëgjohet një zë në shqip i pakuptueshëm edhe për vetë Petritin. Presim.
Deriçka hapet me ngadalë dhe na shfaqet një plakë, veshur fshatarçe, e shëndoshë, e pakrehur, e përgjumur, që fillon të flasë me Petritin.
Pas disa çastesh na fut brenda dhe na lejon të vizitojmë shtëpinë.
Një kolibe prej dy dhomash të vogla, njëra që shërben si dhomë ndjenjjeje e dhomë gjumi dhe tjetra e përshtatur për kuzhinë me banjon ngjitur. Që të dyja kapluar nga një aromë shpuese që vjen nga kanali i ujërave të zeza aty pranë.
E përshëndesim plakën dhe ikim me nxitim nga ai vend aq dëshpërues.
Përballë asaj shtëpie është një kodër e vogël që Xhakomoja thotë se është vendi ku ndodheshin varrezat e vjetra katolike të prishura nga partizanët në 1943, në të cilën u varros trupi i Lilinos.
Petriti thotë emrin e një futbollisti që Xhakomoja e njeh mirë, njëfarë Zezen Sharra, i cili për fat të keq ishte gati duke vdekur. Vendosëm të shkonim ta takonim. Shtëpia e tij ndodhej lart në lagjen e vjetër dhe duhej ngjitur nëpër një rrugine dredha-dredha.
Të afërmit e futbollistit na mirëpresin me temena dhe mirënjohje dhe na shoqërojnë te shtrati i të sëmurit. Zezeni e mban mend Xhakominon dhe shkëmbejnë mes tyre disa fjalë shqip, ndërkohë që Xhakomos i janë njomur sytë nga lotët. Përshëndesim tërë përulësi mallëngjyese dhe kthehemi në shtëpinë e Petrit Velajt.
Me të mbërritur, na sjellin raki dhe bëjmë një dolli.
Pas pak e pyes Petritin: “Velaj, çfarë kujton nga babai im?”
“Drejtori ishte një zotëri i rrallë... e shoqja Aurelia ishte zonja më e bukur dhe elegante e Vlorës. Me të vërtetë një grua e bukur. Shëtiste gjithmonë me dy mikesha të tjera”.
Ndërkohë më kujtohet që kam parë foto të nënës sime në shëtitje e sipër nëpër rrugët e Vlorës bashkë me dy shoqe italiane, të martuara më bashkëkombas të tyre, funksionarë të bankës së tim eti.
Petriti vazhdon: “Ai ishte falltar. Një ditë, kur ishim në burg në Vlorë, më mori dorën dhe ma lexoi. Më tha - atëherë isha 19 vjeç - që do të dilja nga burgu dhe do të hyja sërish. Më parashikoi një pleqëri të qetë, që do ta kaloja në shtëpinë time bashkë me familjen, përfshirë dhe nipër e mbesa. Ndërsa ai nuk do t’ia dilte dot, më thoshte. Kishte parashikuar edhe që një ditë do t’i rrëfeja për të të birit”.

Kjo fjali e fundit, kaq e goditur dhe e saktë, më shtang duke më shkaktuar edhe të ngjethura por njëherësh edhe një pështjellim të fortë.
Velaj, sipas Tolit, ishte burgosur një herënë 1945 dhe pastaj për herë të dytë në 1983.
“Ju keni qenë me tim atë edhe në burgun e Vlorës, edhe në atë të Burrelit?”
“Po, fillimisht në Vlorë, në burgun që sapo pamë dhe më pas në Burrel”.
“Ju kujtohet gjë tjetër?”
“Po. Për mua ai ishte si baba, të dy i kishim shtretërit afër, në një qeli plot e përplot”.
“Si i shtynit ditët?”
“Flisnim shumë, tregonim historitë e njëri-tjetrit. Ai na lexonte edhe gazetat dhe na shpjegonte ngjarjet politike. Më mësoi italishten... edhe ta shkruaja”.
“Si vdiq im atë?”
“Në Burrel, dha frymë në krahët e mi. Më kujtohet që dy ditë më parë e kishin çuar në qelinë numër 9 - kjo ishte për ata që s’e kishin të gjatë - sepse vuante shumë dhe nuk arrinte dot të merrte frymë. Shkova ta takoja dhe gjatë kohës që isha aty, pati një shtrëngim të fortë në kraharor dhe nga goja i doli një çurgë gjak. Ditën tjetër vdiq”.

Unë dhe imë më, ishte viti 1952, ndodheshim në Arma të Taxhisë, mysafirë të tezes sime Karmen.
I shoqi Mario kishte ndërtuar një vilë shumë të bukur në kodër, me detin përballë dhe me një kopsht të madh me disa bimë tropikale.
Kishim shkuar aty nga Kastelaneta, dhe kishim me vete vetëm rrobat e veshura dhe një pajë shumë modeste që na e kishte dhuruar Kiarina, motra e babait.
Kohët e fillimit ishin të vështira, por unë isha përshtatur lehtësisht me sistemimin e ri, isha fëmijë dhe për mua qe më e lehtë.
Më dhuronin shumë lodra, të cilat i çmontoja rregullisht dhe, megjithë praninë e tim kushëriri Aleks, djali i Karmenit dhe bashkëmoshatar i imi, shpesh më pëlqente të luaja vetëm në dhomën time ose në oborr, po të ishte kohë e mirë.
Kisha filluar shkollën dhe isha në klasën e dytë, por më kujtohet se kam qenë përherë pak i shpërqendruar dhe i drojtur, thuajse sikur ata vite në Shqipëri të kishin lënë shenja në karakterin tim.
Më kujtohet një mëngjes i bukur prilli, kur isha në dhomën e nënës sime dhe po vizatoja anije të mëdha e pa pikë lidhjeje, kur teze Karmeni hyri papritur duke tundur një telegram. Kishte një buzëqeshje të madhe në fytyrë dhe ia dha nënës zarfin që vinte nga Ministria e Jashtme.
Një dritë gëzimi iu shfaq në sy: mund të ishte fjala për lirimin e babait, flitej se mund të kishte lirim të menjëhershëm ose një amnisti të mundshme.
Gjithë familja, gjyshi, gjyshja dhe Mario, të lajmëruar nga Karmeni, po mbante frymën. Unë isha ulur në dysheme dhe po ndiqja skenën, nuk e kisha fort mirë idenë e asaj që po ndodhte.
Nëna hapi telegramin dhe as nuk pati kohë ta lexonte të gjithë përmbajtjen, kur ia dha ulërimës dhe dënesës, duke i dhënë lajmin tragjik gjithë familjes.
Se kush e ngriti fletën e letrës që kishte rënë afër meje dhe lexoi fjalët e ftohta rrethanore: Ju bëjmë me dije se...
Im atë kishte vdekur në burgun e Burrelit në 2 mars 1952, në moshën 52 vjeçare.
Tre vjet pas këtij lajmi tragjik, Xhorxho Ponte, i cili ndërkohë na kishte gjetur pas kthimit tonë nga Shqipëria, i dorëzoi nënës sime një zarf të rrudhosur. Pale si i kishte rënë në dorë. Mbi të shkruhej:
“Sëm 29/2-952 ora 16-Vde 2/3-952 ora 21 Xhuzepe Zanuto”.
Ishin pikërisht fjalët për orët e fundit të Xhuzepes, shkruar me dorë, me gjasë nga ndonjë shok i tij i dhimbjes dhe dëshimtar i drejtpërdrejtë”.

“Ku e varrosën?”
“Detyra e varrosjes më takoi mua dhe tre të dënuarve të tjerë, ndoshta sepse ishim më të rinjtë ose sepse kishim qenë më të këqinjtë. E mbështollëm të ndjerin me një batanile dhe hapëm një gropë afër një peme qershie mes dy rrethimeve të burgut. Ishin ditët e para të marsit. Ishte acar, bënte shumë ftohtë dhe toka ishte e fortë si gur, prandaj dhe u munduam shumë për të gërmuar. Na kishin ngrirë duart. Ndërkohë që përmbushnim këtë detyrë të trishtueshme, rojet talleshin me ne dhe na fyenin, duke na kujtuar se së shpejti kjo gjë do të ndodhte dhe me ne. Ato roje nuk janë më, ama unë jam akoma gjallë! Do t’ju them edhe diçka tjetër, e di me siguri që dy nga rojet e atëhershme u vranë gjatë regjimit të Enver Hoxhës, por vrasësit nuk u gjendën kurrë”.

Mendojmë se tashmë ka ardhur koha të ikim, vajti vonë, ora ka shkuar 14.00 dhe kemi gjithë atë rrugë në kthim.
E përshëndesim Petritin duke e falenderuar ngrohtësisht dhe e ftojmë në Tiranë të kalojë një ditë me ne, por shprehia e fytyrës së tij është mjaft dyshuese.
Vetëm më pas i bie në të se pse: ndoshta ka pritur ndonëj shpërblim për bashkëpunimin e tij.
Shoferi na pret dhe nuk duket aspak i mërzitur.
Nisemi për rrugë.
Edhe rruga është e kreshpëruar dhe ngurruese, por ia dalim të mbërrijmë në Tiranë shëndoshë e mirë rreth orës 17.00.
Ndalojmë para Dajtit, paguajmë shoferin dhe përshëndesim Tolin.
Jemi shumë të lodhur dhe shumë të emocionuar: brenda pak orësh në sytë tanë kaluan shumë vite të jetës sonë.
Është vonë për të ngrënë ndonjë gjë në hotel, ndaj shkojmë në një kioskë aty afër dhe ulemi. Ngjarjet e ditës na e kanë bjerrë oreksin dhe porositim vetëm ëmbëlsira me çaj dhe qumësht.
Mendojmë se duhet të shkojmë në hotel për një ndalesë të vogël. Xhakomo mendon të pushojë pak, ndërsa unë shkoj në sallon të shoh kanalet italiane.
Aty nga ora 18.00 daja shfaqet sërish.
“Më duket se në vend të dremitjes ishte gjumë me plot gojën!”
“Po, më zuri gjumi, isha vërtet i lodhur”.
Ndërsa porositim nga një ekspres të bari, vjen përballë nesh Spartaku”
“ia kaluat mirë në Vlorë?”
“Po”, i them unë. “Mund të them se ishte një ditë vërtet e ngarkuar dhe në disa anë, edhe tronditëse. Vetëm se mbeta pak i pështjelluar nga qëndrimi i Velajt”.
“I dashur Aldo, nuk mendoj se hipoteza jote qëndron. Këtu njerëzit të shohin ende me dyshim, regjimi i vjetër i Enverit ka lënë plagë të thella që zor se do të shërohen brenda pak kohësh. Edhe sot e kësaj dite grindjet mes familjeve nuk kanë marrë akoma fund. Mëritë e vjetra mes klaneve nuk janë fashitur ende. Pastaj Petriti ka pasur probleme edhe me drejtësinë... Në rastin tuaj, familja ka qenë shumë e njohur, dhe sidomos në Vlorë, dhe ata që ju takojnë i shpërfillin arsyet tuaja të njëmendëta, pa llogaritur këtu që ka edhe nga ata që kontrollojnë lëvizjet tuaja dhe mbajnë shënim njerëzit me të cilët takoheni. Disa sjellje dhe qëndrime mund të jenë të përligjura, mos ua vini shumë veshin”.
E falenderojmë Spartakun dhe vendosim të bëjmë një shëtitje të qetë drejt Sheshit Skënderbej.

vijon
Lexo edhe: 
Një varr për Xhuzepe Terruzin – Parathënie e librit nga Agron Tufa
Një gur në muzeun e kujtesës – Parathënie e librit nga Gëzim Peshkëpia
"Brenga ime shqiptare". Përtej detit, aty ku lind dielli - Përsiatje rreth librit nga Eugjen Merlika