Ky libër me autor Aldo Renato Terrusi, rrëfen udhëtimin e tij dhe të dajës, Xhakomo, të cilët kthehen në Shqipëri pas dyzet e katër vjetësh. Aldo ishte ende fëmijë kur regjimi i Enver Hoxhës i burgosi të atin në famëkeqin burg të Burrelit, ku dhe vdiq pa i dhënë as lamtumirën e fundit të birit dhe të shoqes. Dëshira e Aldos është të kthejë në atdhe eshtrat e të atit, dëshirë që ndërkëmbehet pikëllueshëm me të kaluarën e dhimbshme të familjes Terruzi në Shqipëri dhe të një kombi që edhe sot e kësaj dite ka në lëkurë shenjat e pashlyeshme të diktaturës. Nëpërmjet kujtimeve të familjes, dëshmive, fotografive të kohës dhe dokumenteve origjinale të procesit të të atit në vitin 1945, ripërshkohen ngjarje dramatike të faqeve historike më të zymta të Vendit të Shqiponjave. Me dëshirë të autorit dhe lejen e botuesit, po botojmë pjesë pjesë, të gjithë librin.

Pjesa e parë (vijim)

Lexo më parë:
Brenga ime shqiptare - Rikthimi  
Dajti
Shoku i vjetër
Aurelia dhe Xhuzepe
Shtëpia e Xhavitit

Rrugës për në Vlorë

Zgjohem shumë herët, s’ka shkuar akoma ora 06.00, ndërkohë që nga grilat hyn një dritëz e lehtë dhe nga rrugët dëgjohen shumë pak zhurma. Nuk më zë vendi vend e aq më pak në shtrat. Ngrihem dhe hap grilat. Nëse dita me diell duket që në mëngjes, atëherë dita do të jetë e shkëlqyer: asnjë gjurmë reje në qiell. Lahem, vishem dhe trokas në derën e dajës.
“Po, Aldo, hyr, sa të vishem”.
“Dajë, sot na pret një ditë e gjatë përpara, uroj të mos na dalë ndonjë pengesë”.
“Nuk do të ketë, jo”.
Zbresim të hamë mëngjes, si zakonisht, jemi klientët e vetëm.
Spartaku nuk ka ardhur ende në punë. Shoh orën, është 08.00, por s’duket këmbë robi. Pas si nja gjysmë ore, salloni fillon të gjallërohet dhe më në fund ja ku vjen dhe Spartaku, që kthehet të na përshëndesë menjëherë.
“Më thanë që po prisni taksinë për të shkuar në Vlorë. Mos u bëni merak se e njoh unë shoferin, është njeri i besueshëm. Pastaj, dëgjova që edhe Toli do vijë me ju”.
Pas pak erdhi Toli duke i përshëndetur të gjithë plot ngazëllim.
“Mirë pra, shkova ta thërras vetë taksistin edhe pse e kishim porositur për në orën 9.00, më mirë të tregojmë kujdes vetë... Ramë dakord: për gjithë ditën do 90 mijë lireta”.
“Në rregull Toli, nuk ka problem. Do pish një kafe?”
“Jo, faleminderit, më mirë të nisemi, ka ardhur dhe taksia...”
Hipim në një taksi të shkalafitur fare, ku Toli shërben si guidë dhe si përkthyes sepse shoferi nuk flet italisht, edhe pse kupton mjaft mirë.
Itinerari parashikon përshkimin e rreth 40 km të rrugës së vetme që bashkon Tiranën me Durrësin - që gjendet drejt perëndimit në det - dhe pastaj të vazhdojmë përgjatë bregdetit përreth 100 km drejt jugut, për në Vlorë.
Bluja e qiellit është e fortë, temperaturë e ngrohtë, thuajse vapë, edhe pse nëntor.
Më pret një ditë padyshim emocionuese: do të kthehem në vendet ku kam lindur dhe ku ka familja ime ka kaluar shumë vështirësi.
Rruga është e rrafshët, në disa segmente ngjitur me hekurudhën, e cila nuk është e elektrifikuar dhe përshkohet rjedhimisht nga lokomotiva të mëdha me karburant.
Disa trena bëjnë rugë shumë të kufizuara për shkak se ka vetëm një binar dhe kryesisht transportojnë mallra dhe tek tuk ndonjë vagon të mbushur dingas me pasagjerë.
Në të vërtetë, përgjatë thuajse 100 kilometrave që rruga shkon krahas hekurudhës, ndeshim vetëm dy trena.
Të kudondodhur shohim kudo bunkerë të panumërt të drejtuar kundër ‘armikut perëndimor’, pranë fabrikave, pranë arave të punuara, në rrugë e në sheshe, dëshmi e trishtë e një të kaluare luftarake.
Janë të përmasave të ndryshme - me sy i llogaris nga tre në dhjetë metër diametër - dhe janë grumbuj.
E pyes Tolin se sa mund të jenë në numër këto gjysmësfera çimentoje arme’ që kanë pushtuar peisazhin.
“Më shumë se 700 mijë, të përhapura më shumë përgjatë vijës bregdetare”, më përgjigjet ai.
Absurde! Sa para të hedhura dëm kot, ndërkohë që shqiptarët vdesin urie!
Shpesh jemi të detyruar të ulim shpejtësinë ose të ndalojmë për shkak se kalojnë kamionë shumë të mëdhenj që vijnë nga drejtimi i kundërt dhe që na kujtojnë në mënyrë mbresëlënëse kamionët e luftës së fundit. Me gjasë mund të jenë të njëjtët.
“Pozeli, po si ka mundësi që u ndodhët në Vlorë?” pyet Toli ndërkohë që shoferi bën rugë mes pengesave.
“I rashë punës pas... Pasi u martua, Xhuzepe u shpërngul në Vlorë si drejtor i bankës dhe Aurelia i shkoi pas. Pozicioni i tyre ishte shumë i lartë, kishin personel shërbimi, një apartament në katin e parë në po të njëjtën ndërtesë ku ndodhej banka, shoqëroheshin me njerëz të rëndësishëm.
Paralelisht me transferimin e Xhuzepes në Vlorë në vitin 1938, edhe im atë Vitalianoja shkoi bashkë me familjen nga Gjirokastra në Kuçovë, ku ishin hapur disa kantierë pranë minierave të boksit.
Afër zonës së nxjerrjes së naftës, në Selenicë, një firmë italianë, AIPA (Azienda Italiana Petroli Albania - Ndërmarrja Italiane Petroli Shqipëri) kishte nisur punën për nxjerrjen e bitumit. Babait tim i ishte caktuar sipërmarrja për mirëbajtjen e shtëpive të punonjësve të AIPA-s. Mbikëqyrte personalisht punimet e ndryshme, si: marangozët, mekanikët, ndërtuesit, elektriçistët, etj.
Një vit më vonë e thirri në Vlorë profesor Spineli, i cili i mirëbesoi zgjerimin dhe rindërtimin e spitalit italian, ku ishte drejtor. Brenda një kohe shumë të shkurtër Vitalianoja ndërtoi një ndërmarrje të re duke u bashkuar me një inxhinier, bleu materiale dhe tulla nga Italia për disa milionë lireta dhe arriti të përfundojë punimet në kohën e caktuar - ngjarje e jashtëzakonshme duke parë rrethanat.
Gjatë mbikëqyrjes në Gjirokastër në cilësinë e këshilltarit të një ndërmarrjeje të regjimit, Vitalianoja pësoi një aksident - u hap spondi i makinës dhe ai u rrëzua. Shkova te im atë sa më parë ishte e mundur, i shoqëruar edhe nga një shok me një motor Guci 500, të cilën ma dha një inxhinier që punonte në ndërtimin e akuaduktit italian.
Kur e takova, Vitaliano kishte një hematomë në tëmtha; duhej 135uar urgjent në spital.
Kreu i ndërmarrjes qeveritare, me emrin Dermaria, na dha hua një kamion të vogël ushtarak dhe kështu shkuam në spital te doktor Spineli.
Vitalianoja shpëtoi, por humbi një pjesë të dëgjimit. Si rrjedhojë, pati probleme të drejtpeshimit dhe për fat të keq që nga ai çast aktiviteti i tij i punës pësoi një rënie të madhe.
Në po atë periudhë, Karmeni u njoh me Mario de kaveron - zëvendësdrejtor i një sektori të AIPA-s. Ata u martuan në vitin 1939 dhe shkuan të jetonin në një vilë që ndërmarrja e jepte falas për drejtorin dhe zëvendësin e tij. Mario dhe karmeni u bënë me një djalë, Lilinon, i cili vdiq 18 muajsh nga dehidratimi; djali kishte heqje barku dhe mjekët nuk dinin si ta mjekonin. I vogli u varros në Vlorë.

Vitalianoja mori me qera një vilë ngjitur me bankën e Xhuzepes. Gjithë familja, për arsye të ndryshme, u bashkua edhe një herë në Vlorë; tashmë pjesë e saj ishte edhe Ida, motra më e vogël e nënës, që kishte kërkuar të strehonin atë dhe të birin Domenikun dhjetë vjeçar.
Erëra lufte po afroheshin fort por ne jetonim relativisht mirë dhe ishim të kënaqur me jetën që bënim.
Xhuzepja, shumë i zënë me punën e vet në bankë, shkonte sa nga Vlora në Tiranë sepse shpesh punëve administrative u shtoheshin edhe ato të përfaqësisë.
Konsulli Savoni dhe gruaja e tij konteshë e kishin bërë zakon të ftonin në Kosnullatë thuajse çdo javë Xhuzepen, Aurelian, Marion, Karmenin, Emën dhe Vitalianon, për të luajtur brixh.
Shpesh organizoheshin pritje, takime dhe festa vallëzimi për nder të politikanëve dhe ushtarakëve italianë të nivelit të lartë që vinin për vizitë në Vlorë.
Në prill të vitit 1938, Mbreti Zog I u martua me konteshën Xgeraldinë Aponi dë Nagiaponi, një damë katolike gjysmë hungareze dhe gjysmë amerikane. Mbreti Zog I dora vetë ftoi Xhuzepen dhe Aurelian në darkën gala në Sarandë me rastin e dasmës me Xheraldinën. I ftuar nderi në këtë pritje ishte Galeaco Çano.

Për mua dhe babanë tim zbavitja më e madhe ishte kur dilnim për gjah me zagarët tanë. Më kujtohet sidomos kur shkonim afër detit në një zonë moçalore dhe plot gropa - si pasojë e rënies së bombave gjatë luftës - që ishte shumë e populluar nga rosat.
Një ditë më doli para një pelikan i shkretë dhe e qëllova; ai qe i vetmi gabim gjatë gjahut në jetën time - mishi i pelikanit nuk është i ngrënshëm - por atëherë isha i ri dhe e çova në shtëpi si trofe.
Një herë u tallëm me Xhuzepen, i cili sa herë që dilte për gjah nuk ia dilte asnjëherë të kapte gjë. Fsheha një lepur dhe e lidha pas një shkurreje, pastaj, shumë seriozisht, organizuam edhe një seancë gjuetie dhe e drejtuam Xhuzepen drejt vendit ku kisha fshehur kafshëzën.
Kur e pa lepurin, që në fakt nuk po lëvizte hiç, e vrau, por kur, tërë kënaqësi shkoi ta merrte, pa litarthin me të cilin ishte lidhur. Gjithçka mbaroi me të qeshura shpërthyese dhe dëshira e tij ishte ta nxirrnin në fotografi me të vetmen pre të jetës së tij si gjuetar.
Më kujtohet edhe atëherë kur nuk kishim zagarët dhe ishim vetëm katër veta - si pak për të gjuajtur derra të egër - por vendosëm gjithsesi ta provonim një herë. Me xhipin e ushtrisë së një mikut tonë shkuam në një zonë ku kisha parë gjurmë të disa derrave, por dolëm duarbosh. Kur po ktheheshim, në zbritje e sipër, pamë dy qen pastorë që po i lehnin një derri të egër të fshehur në një shkurre; zbritëm nga makina, rrethuam shkurren dhe e vramë. Sigurisht që ishte punë fati, por kjo bëmë nuk vonoi të merrej vesh në tërë Vlorën”.

Në Radio Tirana, atë të hënë të 10 qershorit 1940, jehoi një zë kobzi:

Luftëtarë të tokës, detit dhe ajrit! Këmishëzinj të revolucionit dhe të legjionit! Burra e gra të Italisë, të Perandorisë e të Mbretërisë së Shqipërisë!
Mbani vesh! Një orë e shënuar nga fati po rreh në qiellin e atdheut tonë. Ora e vendimeve të pakthyeshme. Shpallja e luftës u është dorëzuar tashmë ambasadorëve të Britanisë së Madhe dhe Francës. Luftëtarë të tokës, detit dhe ajrot! Këmishëzinj...
Italia hyri në luftë.
Një drithërimë e akullt përshkoi venat e Aurelias dhe të gjithë familjes.
Në një vend të huaj, në kushte gjithsesi të pasigurta, problemet e mbijetesës do të shumëfishoheshin.
Isha 19 vjeç, më thirrën ushtar në ushtrinë italiane me qendër në Tiranë. Pë fat të mirë, nuk u bëra pjesë e reparteve të luftimit. Më regjistruan në Kompaninë 605 gaf si roje kufiri mes Shqipërisë dhe Greqisë, afër një vendi të quajtur Milot. Pa asnjë gërvishtje dhe pa shtënë qoftë dhe një  herë kundër armikut, e mbarova shërbimin ushtarak me gradën e kapterit.
Një natë, gjatë ohës që isha roje në Stanta Barbara, në depon e barutit të kampit, thirra ‘ndal’ për shkak të një lëvizjeje të dyshimtë pas një shkurreje dhe shtiva në atë drejtim. Një grahmë sfilitëse përshkoi natën, ktheu heshtjen, dhe shokët vrapuan, por pas një ‘askioni zbulimi’, zbuluan se fatkeqi ishte një derr i shkretë, që në ditët në vijim ishte destinuar të nderonte mensën e garnizonit të vogël. Një ditë pas kësaj ndodhie, në kamp erdhi një fshatar i tërbuar, i cili ama u dëmshpërblye bujarisht në ushqime dhe para’, ndaj dhe u kthye i kënaqur në shtëpinë e vet.
Ishin ditët e para të shtatorit 1943. Mes eprorëve ishtë i dukshëm një farë shqetësimi, një siklet që përpiqeshin ta mbanin të fshehtë dhe që kishte kapluar edhe Xhorxho Ponten, kapiten të milicisë dhe të emëruarin e shërbimeve sekrete.
Xhorxho i kishte rrëfyer në mirëbesim Xhuzepes idenë e kthimit një orë e më parë në Itali, sepse punët, nga pikëpamja ushtarake, po ndërlikoheshin.
Në ambientet e kundërspiunazhit, quhej si mundësi edhe kapitullimi italian përballë aleatëve. Në një rast të tillë, mund të ndodhte çdo gjë dhe sidomos parashikohej një betejë e egër nga ana e gjërmanëve, të cilët asnjëherë s’u kishin zënë besë italianëve.
Shumë oficerë kishin ikur me anije në mënyrë të fshehtë, ndërsa të tjerë rregullisht.
Ishte më mirë të vraponim për shpëtim para se të na zinte gracka.
Ajo bisedë ndezi te Xhuzepe një alarm dramatik, sepse u bë i vetëdijshëm për kushtet në të cilat, brenda pak kohësh, mund të përfundonte edhe popullsia civile në Shqipëri.
Xhuzepe e kuptoi që fjalët e mikut të vet Xhorxho donin të thoshin: Largohu, merre familjen dhe kthehu në Itali sa s’është vonë! Por dnjenja e detyrës karshi bankës ishte më e fortë. E mbrojti atë deri në fund, nuk mund t’i braktiste punonjësit e vet, nuk mund t’ia mbathte si burracak.
Prej atëherë Xhorxho nuk u bë më i gjallë.
Disa ditë pas bisedës dramatike mes Xhorxhos dhe Xhuzepes, në pasditen e 8 shtatorit në orën 19.45, Badolio shpalli firmosjen e armëpushimit me fuqitë aleate.
Komuniteti italian mori frymë i lehtësuar: pas muajsh të tërë tensioni e frike, lufta kishte marrë fund.
Të ndryrë në banesat e tyre, italianët shpërthyen në valë gëzimi.
Për fat të keq ama, në Vlorë, filloi beteja, si e gjermanëve kundër italianëve dhe shqiptarëve, ashtu edhe guerrilja mes dy grupeve shqiptare të armatosur: lëvizja nacionalçlirimtare dhe Balli Kombëtar. Gjithë këtyre iu shtuan edhe gjakmarrjet mes familjeve të ndryshme vendase.
Civilëve, përfshi dhe Xhuzepen, as mund t’ua kishte rrokur mendja tragjedinë që po afrohej mbi Shqipërinë, sidomos mbi ushtarakët italianë. Nuk kishte marrë fund për të gjithë, përkundrazi, për shumë syresh ishte duke filluar pikërisht në atë kohë një kalvar i gjatë.
Fillimisht, në distriktin ushtarak të Vlorës trupat nuk dukeshin të alarmuara. Me kalimin e kohës, filluan të mbërrinin ushtarë më të moshuar, që nuk mbanin më këmisha të zeza, por që ishin veshur si gjithë të tjerët - me gri dhe jeshile. Shumë shpejt u pa se garnizonet nuk merrnin më direktiva dhe u shndërruan në një grigjë të madhe të braktisur.
Nga larg dëgjoheshin të shtëna armësh të ndjekura, herë pas here, nga shpërthime bombash dore; mbërrinin jehona, por nuk të ngjallnin ndjesinë e një rreziku të menjëhershëm.
Përkundrazi, pak kohë më vonë gjermanët e armatosur rrethuan repartin; ushtarë me armë të vogla  urdhëruan italianët të hiqnin yjet dhe të dorëzonin armët, pastaj i vunë në rresht dhe i dërguan në qendrat e grumbullimit.
U bënë robër lufte pa mundur të qëllonin qoftë dhe një herë.
Himara, Saranda, Porto Palermo, Berati, Gjirokastra, Burreli, Fieri, Kruja, Korça, Tepelena janë emrat e strehimeve të tjera ku ushtarët e rinj italianë përjetuan brenda pak ditëve një përvojë tragjike: ishin të tronditur nga disfata e ushtrisë, nga firmosja e armëpushimit, nga frika e gjendjes si armik përballë ish-aleatit gjerman dhe që duhej të vendosinin me shpejtësi se ç’anë të mbanin.
Në pështjellimin më të madh, zëra të vrullshëm lexonin deklarata, thirrje të ndryshme dhe urdhra për t’u vënë në rresht e të shkonin drejt porteve, ku të prisnin anijet që do t’i çonin trupat italiane në atdhe.
Në secilin nga këto qytete kishte mijëra ushtarë të dëshpëruar gati për t’iu dorëzuar gjermanëve, të bindur për shpëtimin e tyre të sigurtë të premtuar nga propaganda naziste. Përkundrazi, qenë shqiptarët ata që u erdhën në ndihmë ushtarëve italianë të braktisur, luftuan që ata burra - të cilët deri atëherë kishin qenë armiqtë e tyre - të mund të shpëtonin dhe të rroknin armët bashkë me ta kundër gjermanëve.
Se sa armiq kishin qenë italianët dhe shqiptarët deri para pak, e dëshmon fakti që vetëm në fund të gushtit 1943 kishte përfunduar një operacion spastrimi - 40 ditë i gjatë - në gjithë jugun shqiptar. I kishin vënë flakën qindra kilomëtrave, fshatra të djegur, fshatarë dhe barinj të pushkatuar, gra të përdhunuara. Operacioni ishte drejtuar nga divizionet Firence, Areco, batalionet e alpinistëve dhe karabinierëve dhe, me një zell të veçantë, nga këmishëzinjtë e batalioneve Musolini.
Në gjithë vendin ishin ngritur dhjetëra kampe internimi ku ishion mbyllur antifashistët dhe në fund të luftës Shqipëria kishte humbur 28 mijë njerëz në luftënë e saj çlirimtare.
Jo shumë ditë më vonë, Radio Tirana dha lajmin e tragjedisë së qefalonisë, duke kallur te të gjithë tmerrin dhe shqetësimin më të thellë.
Qefalonia ishte pushtuar nga trupat italiane në 1 maj 1943 në kuadër të operacioneve ushtarake për zotërimin e ishujve të Peloponezit.
Organika prej rreth 11.000 njerëzish komandohej nga gjeneral Gardini.
Seanca e Këshillit të Madh të Fashizmit e 25 korrikut 1943 shkarkoi Musolinin dhe formoi një qeveri të re me në krye marshall Badolion.
Me ta marrë vesh Hitleri një gjë të tillë, dërgoi një kontingjent prej 2000 ushtarësh si mbështetje për trupat italiane me qëndrim në Qefaloni.
Mes radhëve të ushtrisë italiane mbizotëronte mosbesimi dhe në ndonjë rast edhe rebelimi: vijoi një radhë ngjarjesh të pakontrollueshme, moskuptimesh, pavendosmërish, përgënjeshtrimesh, të cilat i çuan komandantët drejt një çorientimi total dhe trupat në një shpërbërje të ngadaltë .
Tek e fundit, edhe vetë qeveria italiane kërkonte të manovronte në dy fronte: nga një anë siguronte aleatët gjermanë duke u thënë se asgjë nuk kishte ndryshuar, nga ana tjetër shqyrtonte tratativa dorëzimi me amerikanët.
Në 3 shtator u firmos në Kasibila dorëzimi pa kushte fuqive aleate - zyrtarizuar vetëm disa ditë më pas, por që për këtë Hitleri sigurisht ishte vënë në dijeni më parë.
Në 11 shtator, komanda gjermane urdhëroi gjeneral Gardinin të dorëzohej dhe të hidhte armët.
Pas kësaj erdhën ditë tratativash të ethshme me nënkolonelin Hand Barge, po kur gjeneral Gardini refuzoi përfundimisht ultimatumin gjerman, ngjarjet morën rrokopujën.
Filloi beteja.
Aviacioni gjerman me Stukas-ët e vet filloi bombardimin mbi mbrojtjen e dobët italiane. Rreth 2000 të vdekur brenda javës. Një kurth pa rrugëdalje.
Gjeneral Gardini me në krah komandantin e vet kërkoi dorëzimin.
Në 22 shtator kjo u pranua dhe filloi edhe dorëzimi i armëve.
Egërsia dhe mizoria e gjermanëve nuk kishte marrë fund ende. Të gjithë oficerët italianë, me në krye komandantin e përgjithshëm Antioni Gardin, u pushkatuan dhe trupat e tyre u hodhën në det. 5000 ushtarakë të tjerë të çarmatosur u pushkatuan e masakruan në një nga plojat më të tmerrshme të luftës së fundit.
Shumë syresh u burgosën, të tjerë u rrekën të ktheheshin në Itali me çdolloj mjeti, dhe shumë të tjerë u bashkuan me trupat e partizanëve jugosllavë, grekë e shqiptarë deri në fund të luftës.
Rreth 50 mijë italianë luftuan në lëvizjet e ndryshme çlirimtare të Greqisë, Shqipërisë dhe Jugosllavisë. Po kaq, në mos më shumë, u tretën nëpër shoqëritë vendase: u riatdhesuan vetëm disa vjet më pas.
Në Vlorë pati një garë të madhe solidariteti mes banorëve: falë këtij solidariteti, shumë ushtarakë italianë u kthyen në shtëpi, duke u shpëtuar spastrimeve dhe deportimeve.
Ema ishte shumë aktive: me ndihmën e disa guximtarëve të tjerë, kishte themeluar rrethin e Garibaldit në Vlorë dhe ishte zgjedhur kryetare. U organizuan mbledhje fondesh për të blerë rroba, këpucë, etj., si dhe për të shpëtuar shumë ushtarë të rinj të hallakatur që nuk kishin asgjë.
Dy prej tyre, sidomos oficerët e karabinierëve Federiko Taliani dhe Karlo Verdi, u mikpritën në kantinën e vilës ku Ema jetonte, në krah të bankës së Xhuzepes. Per bujarinë dhe vetëmohimin e treguar, Ema më vonë mori edh enjë mirënjohje zyrtare nga autoritetet italiane.
Civilët italianë vëzhgoheshin, u nënshtorheshin marrjeve në pyetje, bastisjeve dhe përvetësimit të pasurive të tyre. Ishte shumë e vështirë të dilje hapur.
Pranë shoqërisë aipa u masakruan dy punëtorë italianë dhe përfunduan në burg për disa ditë drejtori, inxhinier Balsamoja dhe administratori i deleguar Rovigati, miq shumë të shtrenjtë të familjes.
Lajme tragjike mbërrinin prej shumë kohësh nga fronti greko-shqiptar, ushtarët e kapur dhe deportuar nga gjermanët në Gjermani ishin me mijëra”.

S’kishim as një orë që ishim nisur nga Tirana, kur filluan të dukeshin shtëpitë e para të periferisë së Durrësit.
Qyteza ka një pamje moderne, me një trafik modest makinash: disa janë vetëm të kohëve të fundit, të tjerat jashtëzakonisht të vjetra. Shumë njerëz të zënë me punë silleshin mes dyqaneve të shumta të qendrës. Trafiku është mjaft kaotik, me shoferë të padisiplinuar për të cilët tabelat rrugore janë vetëm zbukurime të bezdisshme qytetase dhe çiklistët hyjnë kudo duke ua kthyer një më një të sharave të shoferëve dhe këmbësorëve.
Ndërtesat që shohim rreth nesh janë pallate të mëdhenj dekadentë që u zihet fryma nga antenat parabolike të kohëve të fundit dhe thuajse të gjitha dritaret janë tejmbushur nga një mizëri rrobash të ndera. Përshtypja vizive është ajo e një pikture shumëngjyrëshe dhe abstrakte. Ndoshta Pikaso nuk do të mudn ta kishte bërë më mirë.
Në port numri i bunkerëve është, mundësisht, edhe shumë më i madh se sa kemi parë gjer më tash: mezi mezi arrihet të shihet deti përmes hapësirave të ngushta mes këtyre monumenteve të luftës.
I kërkojmë shoferit të ndalojë dhe të presë. Toli nuk zbret nga makina, që ta shoqërojë sa të kthehemi ne.
Shohim tela me gjemba që rrethojnë zonën e portit dhe ushtarë në gatishmëri lufte që vigjilojnë në mole. Ka edhe ushtarakë të kontingjentit italian që mbikëqyrin zonën. Duam të afrohemi t’i përshëndesim e t’u tregojmë mirënjohjen tonë, por mendohemi mirë: ky veprim mund të keqkuptohet.
Ecim duke shmangur pengesat deri në hotelin Iliria dhe afër kapanonit ku familja jonë kishte jetuar ditët e saj të fundit në Shqipëri, para se të shkonte drejt Vlorës e pastaj të nisej me anije për në Itali.
Lexoj në sytë e dajës një përzierje mallëngjimi dhe ankthi lidhur pas këtyre kujtimeve.
Ulemi në një lokal afër hotelit me formë rrethakore dhe klasike të periudhës fashiste.
Ndjehet një aromë e mirë pjekjeje në prush, porositim coca-cola dhe ushqime të pjekura në hell që na duken shumë të shijshme.

Para nesh ngrihet një kullë masive me bedena, e kohës së pushtimit të lashtë romak në Epir; i nmgjan shumë, duke marrë në konsideratë përmasat, mauzoleut të Çeçilia Metelës në Apian Antike.
Mendoj se nëse Roma do të kishte qenë aq e fortë dhe vendet e pushtuara do të ishin bërë një konfederatë demokratike, ky det që tani ndan  kombe e kontinente do të mund të kishte qenë menjëmend deti nostrum dhe popujt mesdhetarë do të mund të kishin jetuar në paqe.
Mes hotelit të vjetër dhe kullës i është ngritur, në kohëra më të vona, një monument partizanit: dora e tij e djathtë kërcënuese dhe e ngritur tregon rrezikun imperialist që vjen prej Perëndimit. Katër topa të kohës, vendosur në katër pika kyçe, rrethojnë monumentin.
Dajës i kujtohet mirë kjo kohë që e bëri protagonist 44 vjet të shkuara dhe rifillon rrëfimin.

“Vjen dita e nisjes. Ishte vjeshtë e vonë e vitit 1949 dhe dy ditë para na kishin lajmëruar: përgatisni plaçkat, pasnesër do të niseni në Itali. Gjithë plaçkat tona futeshin në katër valixhe.
Pas shumë pritjesh dhe shtyrjesh, lista e italianëve të fundit që do të riatdhesoheshin përfshinte edhe emrat e familjeve Pozeli dhe Terruzi të cilët, me mënyrat e tyre, duhej të shkonin nga Tirana në portin e Durrësit dhe prej aty të hipnin në anije drejt Brindizit.
Lajmi, i aqdëshiruar dhe aqpritr, erdhi befas, ndërkohë që kishte katër vjet që familja priste autorizimin.
Mes lumturisë për largimin dhe të qarat për të shoqëin që do të mbetej në burgun e Vlorës pa mbështetjen e saj, Aurelia përgatiti dy valixhe dhe një kuti kartoni.
Deri në atë çast, familja ishte mbajtur në pasiguri për riatdhesimin, edhe për shkak se unë dhe gjyshi, për shkak të profesioneve tona përkatëse, i duheshim regjimit:
Mua sepse isha një sportist tashmë i famshëm dhe Vitalianon sepse ishte një sipërmarrës ekspert.
Një sy rojtar (një fije shprese) ishte hedhur edhe mbi Aurelian, sepse hierarkët shqiptarë prisnin diçka prej saj si këmbim për lënine të lirë të të shoqit, por asnjëherë nuk e patën këtë kënaqësi.
Aurelia duhej të kishte filluar një jetë të re, që prej asaj kohe e priste një rol i dyfishtë: të bëhej baba e nën e djalit të saj, duke pritur të shoqin e burgosur t’i kthehej në Itali.
Ishim gjashtë veta: unë, ti nëna jote, nëna ime, im atë dhe stërgjyshja jote. Besonim se do të hipnim në anije një ditë pas mbërritjes. Por nuk ndodhi kështu.
Në Durrës na çuan në atë kapanonin që sapo pe, i cili shërbente për magazinimin e mallrave.
Mund të kemi qenë nja njëqind veta, të grumbulluar si dele, të kullandrisur (sistemuar) në shtroje rrethanore; ushqimin shkonim e blinim në dyqanet e varfra afër portit. Na kishin lënë vetëm dy nevojtore alla turka, një për gra e një për burra, dhe në mëngjes bëheshin radhë të gjata; ndonjëri ngrihej e shkonte natën vetëm që të  shmangte radhën e mëngjesit.
Jetuam në ato kushte për thuajse dy javë.
Çdo ditë na gënjenin duke na thënë se anija do të vinte gjatë ditës dhe se do të niseshim, por një gjë e tillë nuk ndodhte dhe kështu përsëritej zhgënjimi.
Shumë shpejt na mbaruan dhe paratë dhe m’u desh të shkoja e t’u kërkoja ndonjë napolon floriri miqve në Tiranë. Nuk di se si, por më mori me makinë një kamionist që njihte tim atë dhe kështu arrita në qytet për pak orë. Shkova te shoku im Demneri i cili më dha hua ca të holla.
Problemi im i ardhshëm ishte që të shkoja në kohë për të hipur në anije.
Në kohën që isha në Tiranë, anija që duhej të ankorohej në Durrës kishte ndryshuar kursin për në Vlorë. Papritur erdhi një urdhër që thoshte se të gjithë emigrantët do të shpërnguleshin në portin e Vlorës me disa kamionë të vënë në dispozicion nga autoritetet shqiptare.
Palëvizshmëria shtypëse që i kishte kapluar të gjithë ato ditë të gjata pritjeje u shndërrua befas në një lëvizshmëri të ethshme. Potere, ulërima, njerëz që kërkoheshin mes vedi, fëmijë që nuk gjendeshin, bagazhe që nuk mbylleshin, zhurma të të gjitha llojeve përbashkoheshin në një pështjellim të përgjithshëm.
Emigrantët nxitoheshin, shtyheshin, shkeleshin vetëm e vetëm që të arrinin të hipnin të parët në kamionë, aq shumë frikë kishin se mos nuk gjenin vend apo më keq, mos i linin pa hipur. U desh shumë kohë që të sistemoheshin të gjithë.
Rreth orës 20.00, një natë e ftohtë e kthjellët me yje, kolona e kamionëve filloi të vihej në lëvizje, një gjarpër i stërgjatë i hallakatur e i zhurmshëm me drejtim Vlorën,  100 kilometra rrugë gjarpëruese e tërë gropa”.

Unë nuk mbaj mend shumë, kam qenë shumë i vogël, por disa çaste efemere më kanë mbetur të pashlyeshme në kujtesë. Një nga këto është edhe imazhi i fashave të dritës së fareve që zhvendoseshin, kryqëzoheshin, ngjiteshin e zbrisnin në pluhurin e ngritur nga rrotat e kamionëve në një udhëtim që dukej se s’do të mbaronte kurrë.
Fantazia ime prej fëmije u godit ndërsa, mbështjellë në një batanije dhe ulur ngjitur me nënën, vëzhgoja atë peisazh fantastik dritash e hijesh që dukej se ishte mësuar me krijesa përbindëshe vallëzuese.
“Kolona e kamionëve mbërriti në agim dhe u ndal mbi molin krah anijes akoma dritandezur. Rojet e portit u përpoqën të zbrisnin nga kamionët, sa më me shumë rend të ishte e mundur, njerëzit bashkë me plaçka. Banesat e tyre të reja do të ishin magazinat e portit.
Me të mbërritur në Tiranë shkova te presidenti i federatës shqiptare, njëfarë Kristo Papajani, të cilit i shpjegova situatën dhe i kërkova ndihmë për t’u kthyer në Durrës sepse anija mund të kishte ardhur e nisur pa mua.
Më tha se ndoshta mund të kishte në dispozicion ndonjë motoçikletë. Për shkak se ato ditë do të zhvillohej një garë, kishte gjasa që mund të më shoqëronte dikush.
Thirri njërin nga motoçiklistët e vet - që më pas doli të ishte një mik i vërtetë - dhe i dha tollona benzine për të shkuar e ardhur nga Durrëzi.
“Kur të shkosh në Itali më dërgo ndonjë ëmbëlsirë me krm, ti e di që jam shumë llupës!”
“Do të të dërgoj patjetër, nuk do të harroj. Faleminderit!”
Motoçikleta ishte gati, por meqë ishte garash, nuk kishte ulësa të pasme, ndaj u detyrova të rregullohem mbi parafango.
Për të përshkuar rreth 40 kilometra nga Tirana në Durrës, nëpër ato rrugë famëkeqe gjithë gropa, u deshën gati dy orë.
Me të mbërritur në Durrës, na priste një surprizë e keqe: anija nuk ishte më në port dhe në kapanon gjetëm vetëm mbeturina. As edhe një hije nga ai popull në ikje.
Me të kaluar çastet e para të tronditjes dhe përhumbjes, filluam të pyesnim vërdallë: na thanë që emigrantët i kishin hipur nëpër kamionë gjatë natës dhe i kishin çuar në Vlorë, ku më pas do t’i hipnin në një anije drejt e për në Itali.
U vumë prapë për rrugë. Mora një karton që e pashë mes mbeturinave dhe e vura poshtë të pasmeve që sa s’po më merrnin flakë mbi parafangon e motoçikletës.
Në Vlorë pamë anijen që më në fund kishte mbërritur dhe që për fat ende nuk ishte nisur. Por s’po arrija të pikasja akoma familjen time. Kishim marrë vesh që italianët ishin sistemuar në magazinat e portit. Familja ime kishte ardhur në Vlorë bashkë me të tjerët, rrjedhimisht që ishin larguar edhe nga porti.
Pyeta e mora të dhëna sa lart poshtë dhe më në fund i gjetëm të strehuar në shtëpinë e një marangozi shqiptar që kishte punuar në ndërmarrjen e Vitalianos në Kuçovë.
Shoqëruesit tim i dhashë thuajse të gjitha paratë që më kishte dhënë Kristoja hua. Ai u kthye në Tiranë dhe në mbetëm sërish trokë.
Marangozi na strehoi në një dhomë të madhe që ishte thjesht punishtja e tij. Fjetëm mbi hasëre.
Lajmëruam për nisjen e afërt edhe miqtë tanë major Verdin dhe kapiten talianin, ish karabinierët civile që ende nuk kishin arritur të ktheheshin në Itali.
Anija nuk lëvizte vendit, në pritje të ngarkesës së qymyrit për të vënë në lëvizje motorët.
Mua akoma më digjnin të pasmet nga rruga që kisha bërë i ulur në parafangon e motoçikletës dhe po ia dilja vetëm në sajë të kompresave të ftohta.
Nuk kishim para as për të blerë bukë, kështu që vendosa të shkoja në shtëpinë e disa miqve të mi gjahtarë; njëri syresh kishte një ushqimore që i  ecte mirë, më dha hua një napolon floriri dhe më dha edhe një dorë të mirë nozullimesh: bukë me miell misri, djathë deleje, ullinj dhe peshk të kripur.
‘Kur të shkosh në Itali më dërgo material për saçme’.
‘Faleminderit, s’do të ta harroj’.
Para se të niseshim, na lanë të prisnim edhe nja dy a tre ditë të tjera.
Në dritën e para mëngjesherë marinarët filluan të lëviznin në urën e kuvertës për manovrat e nevojshme, makinistët ngarkuan qymyrin ndërkohë që presioni i kaldajave sa vinte e rritej, shtëllungat e para të tymit dolën prej tymtairt.
Anija ishte pjerrur lehtësisht në anë të kundërt me pankinën; skafi, me dofarë gungash, ishte në ngjyrë të zeze ndryshku, struktura e epërme ishte në ngjyrë gri të përmortshme, kishte vetëm një tymtar jo bash cilindrik, dy direkët mbaheshin nga litarë të gërryer nga kripa e detit, vinçat ngarkonin qymyrin në dy stivat e bashit dhe pupës, ura e hekurt ishte e shkëputur si ndonjë shteg mali. Vetëm emri i tij, Stadium, mbi bash, dukej se ishte lyer më së fundi.
Në ngrohtësinë e rrezeve të para, mysafirët e ‘karrocës së detit’ që po prisnin të hipnin, po tregonin njëfarë padurimi.
Nuk frynte pikë ere, por në lëkurë ndjehej lagështira dhe shija e njelmët, ndërkohë që një fashë e hollë mjegulle fillonte të shpërhapej duke hapur horizontin që na rrethonte.
Më në fund, mbërriti urdhri  i imbarkimit dhe filloi apeli mes atyre që duhej të niseshin.
Na pyetën a kishte jeri që e njihte mirë shqipen dhe unë u ofrova si përkthyes, sidomos i ish-ushtarakëve italianë që po riatdhesoheshin.
Dalëngadalë, emigrantët ngjisnin shkallëzat që të çonin nga pankina në anije, dhe vetëm nga gjysma e paradites përfundoi dhe imbarkimi i plotë.
Ura ishte pushtuar tërësisht nga një lëmsh i çmendur këmbësh, kokash, valixhesh, batanijesh dhe prapë akoma djepa, dyshekë, arka, lodra... Tashmë anija ishte gati të ngrinte spirancën, re tymi të zi me një aromë të athët squfuri përmbyti ambientin”.
Rrëfimi i dajës nxit një kujtim timin veçanërisht të gjallë. Pasi hipëm në anije, pashë përreth me kureshtje për gjithçka që më rrethonte, desha të shkoja me çdo kusht drejt parmakëve dhe me shumë kujdes më shoqëroi gjyshja aty: e tërhiqja me forcë, kapërceja pengesat e përhapura mbi urë, i shmanga, derisa vrapova drejt shigjetës së flamurit dhe u bëra gati të shihja detin. Për herë të parë pashë fundin e tij dhe mbeta i mahnitur: uji ishte i tejdukshëm si kristali dhe anija pluskonte duke lëshuar drejt fundit hijen e vet. Një kujtim i paharrueshëm. Në tabanin ranor rriteshin shkurre algash, në gjysmë thellësi notonin peshqit, shiheshin edhe guaskat mbi gurë, por gjëja që më bëri më shumë përshtypje ishte kur pashë një litar të madh të përdredhur në fund të detit që përngjante me një gjarpër.

“Nga shkallaret e ndryshkura të kuvertës marinarët italianë na këshilluan të rrinim të qetë dhe pa folur, të mos nisnim në asnjë mënyrë festimet për largimin - të paktën deri pasi të dilnim nga ujërat shqiptare - sepse kishte gjasa për ndonjë incident të mundshëm. Dy ish-ushtarakëve italianë, major Verdes dhe kapiten Talianit, nuk iu dha leja e largimit.
Kur më në fund erdhi radha ime për të hipur - isha i fundit pasi kisha kryer edhe punën e përkthyesit - më ndaloi një inspektor i doganës të cilin e njihja, por që as më përshëndeti, përkundrazi, dha urdhra që të më kontrollonin akoma dhe me më shumë imtësi.
Deshi të shihte albumin me fotografi që mbaja me vete dhe më mbajti disa syresh që kisha bërë gjatë varjes së Mehdi Frashërit, kreut të Frontit Kombëtar dhe anëtar i grupit politik të Enverit, por që këta e konsideronin tradhtar.
Megjithatë arrita të fshihja dhe të shpëtoja të paktën disa fotografi, të cilat i ruaj edhe sot e kësaj dite”.
Nga fjalimi i Enver Hoxhës i 28 nëntorit 1944 me rastin e përkujtimit të deklaratës së pavarësisë shqiptare të 1912:
“Tradhtarët e vendit tonë, Mustafa Kruja, Mehdi Frashëri, Ali Këlcyra, Mithat Frashëri, Abaz Kupi, Shefqet Vërlaci dhe gjithë kolaboracionistët e tjerë përdorën gjithë mënyrat për ta ndarë popullin tonë; demagogjia e tyre s’binte në sy dhe në fillim, një pjesë e pupullit u gënjye deri në njëfarë pike nga këta banditë, instrumenta të verbër përherë të gatshëm për t’u shërbyer armiqve tanë të brendshëm e të jashtëm. Organizatat e Ballit Kombëtar, Legalitetit dhe gjithë organizatat e tjera terroriste u bënë armë aktive të pushtuesve dhe me egërsi të padëgjuar u ndërsyen bashkë me gjermanët mbi popullin, duke masakruar në masë të pafajshmit - gra, pleq e fëmijë - duke kryer vjedhje e përdhunime...”

“Dielli ishte shumë lart në qiell kur, dalëngadalë, anija filloi të largohej nga porti i Vlorës.
Stërmundimi i helikave në lëvizje dukej se ndihmohej edhe nga forca e mendimit të pasagjerëve: ec, ec, ec!
Me shfrime e gulçime nën ritmin me kadenca të bjellave, me lëkundje mbi valët e një deti thuajse të qetë, ‘karroca’ po i binte anës e anës e drejtuar kah liria.
Pasdite herët lodhja ishte bërë mbizotëruese dhe në anije po mbizotëronte një qetësi thuajse e pabesueshme, e prishur vetëm prej gjëmimit të motorit. Deti i rrafshët dhe qielli i pastër kishin të njëjtën ngjyrë, ngado të ktheheshe nuk arrije dot të dalloje vijën e horizontit.
Anija dukej e humbur në pafundësi dhe njëfarë ankthi i thellë humbjeje dhe frike filloi të bënte vend mes pasagjerëve.
Ku po na çojnë, ku po shkojmë kështu?
Kapiteni dhe pjesëtarët e ekuipazhit, që ishin italianë, arritën të paqtonin njerëzit: rrini të qetë, po kthehemi në shtëpi!
Aty nga muzgu për së largu u dukën dritat e bregut të Brindizit.
Dikush filloi të ulërasë: tokë italiane, Italia, Italia! Dhe një valë ngazëllimi përshkoi zemrat e të gjithëve.
Anija kaloi përgjatë valëpritësve të molit dhe hyri me ngadalë në kanalin mes semaforit të kuq dhe jeshil. Një rimorkiues na erdhi përballë dhe na shoqëroi deri te moli.
Drita ishte verbuese, sepse drjt nesh ishin ndezur shumë projektorë.
Në molin e portit na prisnin vetëm roje, ushtarë dhe rrjeta mbrojtëse... ndoshta ishim të burgosur në atdheun tonë?
Na ndihmuan të zbrisnim me qetësi nën mbikëqyrje të rreptë.
Kush qeshte, kush lutej, kush qante, kush puthte tokën.
Na ndanë: burrat në një anë, gratë në tjetrën.
Nëna jote më kërkoi mos të t’i shqisja sytë për asnjë çast, pasi pështjellimi ishte i jashtëzakonshëm.
Të mbajta fort për dore.
Na urdhëruan të zhvisheshim dhe të rrinim cullak, rrobat do të na i jepnin më vonë, pasi të kalonim në dushet dezinfektuese.
Të gjithë lakuriq, fëmijë e të rritur, hymë në një hapësirë të madhe nga e cila dilte një re avulli. Iu dorëzuam një dushi të ngrohtë e të këndhëm.
Vetëm pasi u pastruam dhe u veshëm prapë na lejuan të takoheshim me të afërmit që na prisnin pas kangjellave të hyrjes së portit.
Mua, ty dhe nënën tënde na mori motra e Xhuzepes, Kiarina, në Kastelaneta, ndërkohë që gjithë të afërmit e tjerë i dërguan në një kamp refugjatësh afër Leçes”.
vijon
Lexo edhe: 
Një varr për Xhuzepe Terruzin – Parathënie e librit nga Agron Tufa
Një gur në muzeun e kujtesës – Parathënie e librit nga Gëzim Peshkëpia
"Brenga ime shqiptare". Përtej detit, aty ku lind dielli - Përsiatje rreth librit nga Eugjen Merlika

Ky libër me autor Aldo Renato Terrusi, rrëfen udhëtimin e tij dhe të dajës, Xhakomo, të cilët kthehen në Shqipëri pas dyzet e katër vjetësh. Aldo ishte ende fëmijë kur regjimi i Enver Hoxhës i burgosi të atin në famëkeqin burg të Burrelit, ku dhe vdiq pa i dhënë as lamtumirën e fundit të birit dhe të shoqes. Dëshira e Aldos është të kthejë në atdhe eshtrat e të atit, dëshirë që ndërkëmbehet pikëllueshëm me të kaluarën e dhimbshme të familjes Terruzi në Shqipëri dhe të një kombi që edhe sot e kësaj dite ka në lëkurë shenjat e pashlyeshme të diktaturës. Nëpërmjet kujtimeve të familjes, dëshmive, fotografive të kohës dhe dokumenteve origjinale të procesit të të atit në vitin 1945, ripërshkohen ngjarje dramatike të faqeve historike më të zymta të Vendit të Shqiponjave. Me dëshirë të autorit dhe lejen e botuesit, po botojmë pjesë pjesë, të gjithë librin.

Pjesa e parë (vijim)

Lexo më parë:
Brenga ime shqiptare - Rikthimi  
Brenga ime shqiptare - Dajti
Brenga ime shqiptare - Shoku i vjetër
Brenga ime shqiptare – Aurelia dhe Xhuzepe

Shtëpia e Xhavitit

Ashtu në përgjumje, dëgjoj një zhurmë ritmike dhe të pazakontë që vjen nga rruga, si një kërcitje patkonjsh, që sa vjen e shtohet me kalimin e sekondave. Zgjohem tërësisht, dëgjoj me vëmendje dhe hap sytë. Në dritën e butë që depërton përmes grilave, shoh me kureshtje, si në një film të vjetër, hijen e një kali me kaloshinë ë zhvendoset sa në një anë të murit të dhomës në tjetrën, ndërkohë që dëgjoj kërcitjen e patkonjve që sa vjen e rritet, derikur përfundimisht përzihet me zhurmat e qytetit.
Tirana po zgjohet: bori makinash, zile biçikletash, kërcitje karrocash dëshmojnë rinisjen ditës.
Ora shënon pothuajse 07.00 dhe duhet të ngrihem. Mënjanoj perdet, hap dritaren dhe ngre grilat. Asnjë re nuk duket në qiell, hijet e qarta dhe të gjata të pemëve bien mbi asfalt; kjo do të jetë një ditë shumë e bukur.
Disa lëvizje për t’u shtriqur nga topitja e natës, hiqen pizhamat dhe gati për një dush të dëshiruar. Ujë i ngrohtë, sapun, peshqirë. Heq mjekrën me makinën elektrike, pasrroja, deodoranti, pamja ime përballë pasqyrës është inkurajuese.
Vishem pikë plumbi, vë madje dhe kravatë. Sot na ka ftuar në shtëpinë e vet shoku i ngushtë i dajës, Xhavit Demneri.
Dëgjoj trokitje, hap derën. Daja është gati, tërë madhështi.
“Si fjete, dajë?”
“Gjynah të qahem. Edhe pse dysheku ishte shumë i fundosur”.
Zbresim të hamë mëngjes. Kërkoj çajin tim të zakonshëm dhe kos me mjaltë. Daja kafe dhe qumësht.
Në të dalë takojmë Spartakun, i cili na buzëqesh vesh më vesh:
“Si e kaluat natën?”
“Mirë shumë, faleminderit”.
“Mund t’ju qeras me nga një kafe?”
“Po, patjetër”.
“Shikoni, janë lajmëruar gjithë lojtarët e kombëtares së dikurshme dhe besoj se shumë shpejt do të vijnë këtu”.
“Surprizë e bukur, menjëmend”.
Hedh vështrimin nga daja i cili, para këtij lajmi të papritur, u prek.
“Dajë, do të jetë një ditë e rëndësishme!”
Më pa seriozisht, pohoi me kokë dhe me një veprim të duarve më la të kuptoja: nder i madh!
Toli, në nxitim e sipër, përpara së të shkonte në punë, erdhi na takoi në hotel për të na thënë  se ishte lidhur me Kokoshin dhe se lejet e vizitave në burgun e Burrelit do të ishin gati të premten në mëngjes. Pastaj iku me nxitim pasi na la takim për në mbrëmje.
Një nga një, të druajtur, thuajse në majë të gishtave, u shfaqën gjashtë nga njëmbëdhjetë lojtarët që kishin bërë pjesë në skuadrën fituese shqiptare në Ballkaniadën e viti 1946. Puthje, përqafime dhe lotë mallëngjyes ndërkëmbehen me kujtimet sportive dhe personale.
Mallëngjimi arrin kulmin kur në njëfarë momenti ata kujtojnë kampionët e atëhershëm që nuk jetojnë më.
Pas një shkëputejej të shpejtë te bari, mysafirët kthehen në sallon dhe vazhdojnë të rrëfejnë ngjarjet dramatike që kanë jetuar, sidomos ato që i përkasin periudhës pas rënies së diktaturës komuniste të Enver Hoxhës.
Atmosfera papritur bëhet serioze. Debati shpërngulet te përpjekjet e qeverisë aktuale për të nxjerrë vendin nga izolimi, pavarësisht luftërave të brendshme që ngadalësojnë demokratizimin.
Më kujtohet tani një nga shumë deklaratat demagogjike të Enver Hoxhës drejtuar popullit:
“Ndryshimet e Shqipërisë socialiste janë shumë të thella, fitoret e saj janë madhështore, forca jonë është e pathyeshme, por duhet të kemi gjithmonë parasysh mësimet e historisë. Partia dhe populli duhet ta kenë gjithmonë parasysh e mos të harrojnë kurrë komplotet armiqësore që thuren jashtë e brenda vendit. Nuk duhet të ushqejnë shpresën më të vogël se imperialistët dhe kapitalistët mund të ndryshojnë natyrën, të bëhen të arsyeshëm, paqësorë dhe të heqin dorë nga planet e tyre. Nuk duhet të mendojnë kurrë se lufta e klasave mes nesh dhe armiqve tanë të jashtëm e të brendshëm mund të zbehet sadopak...”
Fjalë që nuk kanë nevojë për koment. E vërteta është se populli i tij po vdiste urie, i mbytur nga një regjim diktatorial që me një marrëzi krenare po lëvizte në drejtimin e kundërt të zhvillimit të botës së lirë.

Demneri dhe i biri kërkojnë leje të largohen e të shkojnë në shtëpi që të na përgatisin një pritje të denjë. Mbetemi në shoqërinë e ish-lojtarëve të tjerë që para se të ndahen nga ne, na ftojnë të pijmë një aperitiv. Drejtohemi nga bari i hotelit, por njëri syresh ndalon dhe na thotë me mirëbesim që në atë lokal nuk mund të na qerasin me asgjë - është shumë i shtrenjtë - dhe na kërkon nëse mund të shkojmë në ndonjë lokal jashtë hotelit, ku do të ishin shumë të gëzuar të ngrinim një dolli së bashku.
Para se të shkonim për drekë te Demneri, hymë në një pastiçeri dhe blemë dy kuti të tëra me ëmbëlsira të ndryshme dhe shampanjë italiane. Daja e kujton mirë shtëpinë dhe hotelin e Xhavitit, kështu që në më pak se dhjetë minuta mbërrijmë aty. I biem ziles së një porte kryesore të një pallati  të vjetër e të rrëgjuar. Një ndërtesë katërkatëshe me një fasadë të gjerë gati dhjetë metra. S’përgjigjet njeri dhe porta vazhdon të jetë e mbyllur, por dallojmë Xhavitin që na vjen përballë nga një rruginë anësore. E ndjekim përgjatë atij që na duket një shteg i errët mes dy ndërtesave dhe mbërrijmë në një oborrth po kaq të errët e të lagësht, nga i cili hyhet në shtëpinë e tij.
Ka dalë të na presë e rreshtuar e gjithë familja: e shoqja, nusja e djalit, i biri gazetar, e bija si dhe një mbesë. Prezantime formale, buzëqeshje kordiale, shkëmbim i sjellshëm mendimesh. Apartamenti i vogël është cit me mobilje, pasqyra, piktura dhe orendi të viteve ‘30, aq sa të duket se nuk mund të lëvizësh dot. Më së shumti ngjan me një magazinë të sendeve të përdorura se sa me një banesë apo që gjithsesi të bën të mendosh për banorë që sapo janë shpërngulur ose do të shpërngulen.
Tmerri im arrin kulmin kur na tregojnë banjon. Në një ambient të ngjashëm me një shpellë, është vetëm një sifon alla turka dhe një lavaman i vogël i gurtë; uji vjen brenda nga një depozitë e jashtme nëpërmjet një tubi gome ose e sjellin me kova.
Mezi arrijmë të shtrëngohemi të gjithë rreth tavolinës për të ngrënë drekë.
Pjata e parë është një si biçim supe perimesh, e dyta pulë furre me një lloj salce tradicionale me hudhra, tranguj dhe kos - që e përdorin pothuajse si shoqëruese në çdo pjatë - sallatë fshati dhe, në fund, ëmbëlsirë e bërë vetë me qumësht dhe oriz. Gjithë këto shoqëruar me ujë mineral, por jo verë.
Vë re që ëmbëlsirat tona nuk i vunë në tavolinë. Gruaja e Xhavitit na shpjegon që do t’i hanë me nge më vonë.
Nuk mund të mos mendoj edhe për një herë tjetër mbi varfërinë që po e gërmis Shqipërinë. Gjithsesi, ia heqim tapën shampanjës italiane dhe ngremë dolli për shëndetin, për miqësinë e rigjetur, për familjen dhe për të ardhmen.
I kërkoj me përulësi të zonjës së shtëpisë recetat e ushqimeve që hëngrëm pak më parë dhe që këtu po i përshkruaj thuajse besnikërisht.

Salcë me hudhra, tranguj dhe kos për gjashtë veta.
Qërojmë dhe presim në copa shumë të vogla dy tranguj të vegjël dhe u hedhim kripë. Grijmë shumë imët gjashtë thelbinj hudhre, shtojmë një lugë uthull, 200 gramë kos dhe i përziejmë, pasi u shtojmë edhe katër lugë vaj ulliri. Shërbehet në temperaturë të freskët.

Ëmbëlsirë me qumësht e sheqer për gjashtë persona. Delikate dhe e lehtë, është një ëmbëlsirë shumë e mirë.
Në një tenxhere hedhim gjysmë filxhani oriz dhe një filxhan ujë. I vëmë të ziejnë. Kur të shterrojë i gjithë uji, hedhim tre të katërtat litër qumësht dhe i përziejmë. Në një tenxhere tjetër hedhim 12 lugë sheqer, katër lugë të vogla miell misri dhe një pulqer vanilje dhe kanellë, shtojmë një çerek litër qumështi dhe i përziejmë. I bashkojmë përbërësit e dy tenxhereve dhe i vëmë të ziejnë derisa masa të dendësohet.
Shërbehet në temperaturë ambienti në kupa, me kanellë përsipër.

Reja e Xhavitit na sjell kafe turke që, edhe pse është mjaft ndryshe nga ekspresi ynë tradicional, ka të veçantën e vet. E pranojmë me kënaqësi. I vetmi kujdes që duhet për të shijuar këtë pije është ta lësh të ftohet për disa minuta e pastaj ta pish ngadalë, për dy arsye kryesore: njëra, që të mos digjesh keq fare dhe tjetra që të mos mbytesh nga llumi i fundit të kafesë që nuk filtrohet. Po të kesh parasysh këto dy gjëra, kjo kafe është e pijshme.
Rehatuar në kolltuk, Xhaviti fillon të rrëfejë peripecitë e veta dhe vuajtjet e mëdha që prej fillimit të diktaturës së Enverit.
Djali i Xhavitit duhet të shkojë në redaksi, por para se të ikë na jep adresën e studios ku duhet ta takojmë për regjistrimin, që nuk ndodhet shumë larg prej Dajtit.
Fjalët e Demnerit nxjerrin në pah mungesën absolute të demokracisë që ende nuk ka mbërritur në Shqipëri: liritë personale dhe zhdukjen e pronës private.
Nga pak të ardhura të jetës së tij si lojtar, Xhaviti, me ndihmën edhe të familjes, kishte mundur të blinte dhe të administronte një hotel që në kohën e jetës së tyre sportive kishte pasur si bujtës të vet edhe dajë Xhakomon.
Me ardhjen e diktaturës komuniste, të gjitha pronat u konfiskuan nga qeveria dhe u ndanë mes qytetarëve.
Familja e Xhavitit u gjend në mes të rrugës. Të ardhurat nga ajo pronë nuk ishin më. Për fat të keq, tani ndërtesa ishte si mos më keq, banorëve të së cilës u ishin caktuar ambientet e saj nuk kishin para për ta meremetuar dhe, edhe vetë qeveria nuk ia kishte fort ngenë.
Kështu që, ditë pas dite, Xhaviti e shihte hotelin e tij të shkatërrohej, pa mundur të bënte gjë.
Autoritetet i kishin dhënë atij dhe familjes së vet atë apartament të vockël e të rrëgjuar në të cilin jetonin si në baraka.
Tani qeveria ishte ndërruar dhe ai kishte shpresa që pronat e dikurshme t’u ktheheshin pronarëve të ligjshëm.

Me pikëllim në shpirt përshëndetemi me familjen dhe drejtohemi për nga studioja e regjistrimit. Vetmevete, shpresoj që Xhaviti të jetojë aq gjatë sa ta marrë edhe një herë hotelin e tij, ta shohë të meremetuar dhe të administruar sërish nga familja e tij.
Dielli po ulet në horizont dhe aty nga ora 17.00 takohemi me Xhavitin e ri.
Na pret në një studio të vogël mbushur me regjistrues, ekrane, telekamera, mjete të ndryshme, gazeta të përditshme, revista; duket punë e vështirë të lëvizësh në hapësirat që janë lënë pa u pushtuar.
Një mikrofon në stativ dhe një telekamerë e palëvizshme janë të mjaftueshëm për intervistën, e cila, po të montohej si duhej, do të transmetohej në edicionin sportiv të ditës tjetër ose të shumtën fare, në edicionin e të shtunës.
Xhakomon e pyesin se çfarë kujton nga përvoja e vet sportive.

“Në Gjirokastër nuk kishte shkolla italiane, ndaj prindërit e mi në vitin 1932 më dërguan në kolegj në shkollën italiane për djem në Korfuz. Bashkë me mua erdhën Aurelia dhe Vitaliano.
Isha dhjetë vjeç. Meqë nuk kisha qenë, më çuan në klasën e dytë fillore, por pas dy vjetësh e kisha kaluar tashmë edhe klasën e pestë.
Mbarova studimet e mesme dhe të larta në institutin teknik të Vëllezërve të Shkollave të Krishtera, derikur filloi pushtimi italian në 1939, kështu që u ktheva në Shqipëri, në Vlorë.
Përmes rrethit Garibaldi, në 1944 u organizua një ndeshje futbolli mes ushtarëve italianë dhe Flamurtarit, skuadrës së Vlorës.
Ditën tjetër presidenti dhe dy lojtarë të Flamurtarit më pyetën në doja të luaja me skuadrën e tyre.
Nuk mund të mos pranoja, sepse, për shkak të situatës politike, mund të më krijonte shumë probleme ky refuzim.
Për herë të parë Vlora fitoi kampionatin e Jugut - në atë periudhë kampionati i futbollit në Shqipëri ndahej në dy qarqe: Jug dhe Veri - ndaj na ra të ndesheshim me Shkodrën, që kishte fituar kampionatin e Veriut, por në fund Shkodra fitoi me rezultatin 1-0.
Më pas erdhi në turne skuadra ruse e Spartakut të Moskës, të cilën e kishte sjellë me njëmijë lëvdata qeveria shqiptare për të festuar fundin e luftës aty nga fundi i vitit 1945.
Për nder të lojtarëve të Spartakut u mbajtën festime të mëdha në Dajti, me ushqime nga më të zgjedhurat si tregues i mirëqenies, edhe pse në atë kohë në Tiranë as miell nuk arrije të gjeje dot.
Luajta kundër Spartakut, në ditët më vonë erdhën të më zgjidhnin ata të federatës shqiptare të futbollit që të luaja me Tiranën, gjithmonë kundër Spartakut.
Në të vërtetë, edhe pse humbëm të dyja ndeshjet kundër ekipit rus, arritëm ta mbanim kokën lart.
Menjëherë pas ndeshjes së dytë, pikërisht në pritjen e lamtumirës për skuadrën ruse në Dajti, më kërkuan të rrija e të luaja për Tiranën. Më vunë në dispozicion një dhomë në hotelin e Xhavit Demnerit, i cili më vonë u bë dhe shoku im më i ngushtë.
Nuk ma kishte shumë qejfi të rrija vetëm në Tiranë dhe iu luta edhe familjes sime të vinte. Pas disa javësh m’u plotësua dëshira dhe familja ime mundi të shpërngulej.
Na dhanë për banim njëfarë vile të vogël akoma e pambaruar jashtë Tiranës, pa korniza dritaresh; ca na u desh t’i mbyllnim me dru dhe karton.
Pasi fillova të luaja me Tiranën, po bëhesha një personazh i njohur edhe pranë tregtarëve, të cilët silleshin mirë më nënën time Ema, duke i ruajtur shpesh ushqimet bazë më të mira.
Trajneri i kombëtares, Brogiç, burrë shumë i apasionuar dhe inteligjent, meqë Ballkaniada e planifikuar ishte afër, kishte thirrur në stërvitje, përveç meje si portier, edhe lojtarët më në formë të kohës: Boriçi, Biçaku, Bule, Vathi, Llambi, Hirashi, Parapani, Demneri, Fagu, Gjinali, Dibra, Spahiu, Tapiri.
Meqenëse kisha mbiemër italian, nuk mund të luaja në një skuadër të huaj, ndaj vendosën të ma ndërronin dhe nga Xhakomo Pozeli u ktheva në Xhakomino Buzeli.
Në vitin 1946 u organizua e para Ballkaniadë në Shqipëri dhe kombëtarja jonë e futbollit duhej të përballej me atë të Rumanisë, Bullgarisë dhe Jugosllavisë.
Për këtë rast, qeveria shqiptare vuri në dispozicionin e skuadrave pjesëmarrëse një pallat në ndërtim në periferi të Tiranës.
Në çdo kat ishte sistemuar një ekip, ndërsa salla e ngrënies ishte e përbashkët.
Po këto kombe kishin edhe ekipet për femra që konkuronin në garat e atletikës së lehtë. Vajzat i kishin strehuar diku tjetër, por edhe ato hanin bashkë me ne.
Ndeshjet dhe garat, të cilat u ndoqën nga shumë vetë, u zhvilluan në fushën sportive Stafa, ndërtuar nga italianët.
Unë isha portier në stol, por meqenëse titullari kishte bërë disa gabime, trajneri më tha të dilja në fushë.
Kështu fillova të luaja si portier titullar kundër tre ekipeve konkurente: Jugosllavisë, Bullgarisë dhe Rumanisë.
Ekipi ynë fitoi ndaj atij të Jugosllavisë dhe për të festuar fitoren, u bë një pritje e madhe në Dajti me ushqime, kërcime e muzikë.
Na u dha çmim nga federata, siç na kishin premtuar, 25 napolona flori - rreth dhjetë milionë sot, por për Shqipërinë e asaj kohe ishte goxha shumë. Me ato para munda të blija një motor Guci, madje edhe më tepruan para të tjera.
Motorin tim e pëlqenin kaq shumë, sa një drejtues i Partisë Komuniste, Izet Jaho, ma merrte shpesh borxh dhe ma kthente kur t’i tekej. Unë isha i detyruar t’i hapja udhë lojës së ligë dhe të mos bëja zë për të shmangur ndonjë shpagim.
Me atë rast erdhi të na nderonte me vizitën e vet kreu i rinisë shqiptare, Naku Spiru, një shok i dashur, me të cilin kishim qenë bashkë në shkollën italiane të Korfuzit, edhe pse ishte disa vjet më i madh se unë.
Isha bash në treme të Dajtit kur hyri ai i shoqëruar nga agjentët e policisë shqiptare që i shërbenin si truproje.
U afrua dhe më përshëndeti tërë entuziazëm në emër të miqësisë sonë dhe pasi më uroi për fitoren e shkëlqyer, më pyeti në mund të më ndihmonte me ndonjë gjë.
Atëherë i kërkova nëse mund të më ndihmonte me një nder krejtësisht personal.
“Kunatin tim, si gjithë drejtorët italianë të bankave, e kanë futur në burg dhe ndërkohë që shumica janë liruar, ai akoma jo. Është akuzuar, ashtu si të tjerët, se ka dëmtuar financat e shtetit, për shkak se ka dërguar në Itali arin shqiptar. Në të vërtetë nuk ka bërë asgjë të keqe dhe nuk ka asnjë arsye se pse e mbajnë në burg.
Mund të ketë vetëm motive hakmarrjeje ose... shkëmbimi... me fjalë të tjera, peng”.
Naku më pyeti a isha i sigurt në fjalët që sapo thashë.
“Pa pikë dyshimi”, iu përgjigja. “Unë mund të rri këtu akoma, të luaj dhe të punoj, por ama atë, bashkë me të shoqen dhe të birin, dërgojini në Itali. Të lutem, bëj ç’të kesh në dorë”.
Më tha që do të përpiqej të më ndihmonte.
Pas pak ditësh morëm vesh lajmin e vdekjes së Naku Spirut. Një ndjenjë e fortë shtypjeje dhe pafuqie më bllokonte trurin, por duhej të reagoja dhe të shmangia rënien në dëshpërim dhe në panik. I vetmi njeri miqësor që mund të na ndihmonte njëfarësoj kishte vdekur. Shpjegimi zyrtar nga burime të qeverisë theksonin se Spiru ishte vetëvrarë pa dashje me një të shtënë ndërsa pastronte pistoletën e vet.
Me sa dukej, regjimit nuk i shkonte për shtat dhe kishin gjetur një mënyrë për ta hequr qafe.
Ishte komunist, por padyshim që Enveri nuk e honepste dot sepse ai kishte treguar njëfarë simpatie për italianët... madje dhe kishte qenë në shkollë me ta.
Iu bë funeral shtetëror me të gjitha nderet”.

Në dokumentacionin historik zyrtar shqiptar lexohet:
“Ministri i Ekonomisë, Naku Spiru, shpreh pakënaqësi, që pjesërisht i vjen nga Partia, për shkak të marrëdhënieve shumë të ngushta me Jugosllavinë. I akuzuar për nacionalizëm, Spiru shkarkohet dhe përjashtohet nga Partia dhe Hoxha, që është dhe sipërmarrësi i vërtetë i kësaj nisme, nuk lëviz as gishtin për ta mbrojtur. I akuzuar për ‘devijime shoviniste’, Spiru vetëvritet në vjeshtën e vitit 1947”.

“Tashmë isha i njohur dhe shpesh tregtarët më dhuronin miell, makarona dhe oriz.
Kur luanim ndeshje në transfertë jashtë shtetit - në Bullgari, Jugosllavi, Rumani - shokët e mi blinin çorape grash, këpucë, orë dore dhe parfume që më pas i shisnin sërish.
Ndërsa unë blija kakao, sheqer, biskota, mjaltë, etj. Kur drejtori i doganës kontrollonte valixhet dhe shihte këto ushqime, më bënte qejfin dhe më uronte, ngase besonte se më shërbenin për regjimin tim ushqyes sportiv.
Përkundrazi, të gjitha këto i merrja për familjen time, por sidomos për nipin tim Aldon.
Në atë kohë isha fejuar me një vajzë të bukur shqiptare që e quanin Lule, bjonde me sy të kaltër, dhe ndonjëherë sillja edhe nipin në fushë gjatë stërvitjeve.
Hera-herës dëgjoja nëpër rrugë: Xhakomino, Xhakomino! Kthehesha, por nuk më thërrisnin mua: ishin kalamajtë që luanin mesvedi.
Pa e dashur as vetë, isha bërë i famshëm.
Në Ballkaniadën e vitit 1948 trajneri ynë u ndërrua me një jugosllav me emrin Jeskiç (nëse nuk gaboj). Mbaj mend që fliste frëngjisht dhe që u ndjeva mjaft mirë me të. Gjithsesi, në Bratisllavë pësova dy gola dhe njëri më kujtohet veçanërisht mirë, pasi topi i gjuajtur ‘me zhytje’ po hynte nën shtyllë dhe unë po e vështroja thuajse pa lëvizur. Ndjeja se e kisha humbur atë antagonizëm të viteve të para: shqetësimet familjare dhe mungesa e motivimit nuk më linin të jepja më të mirën e mundshme në lojë. Pastaj, duhej dhe të ktheheshim në Itali...
Ç’të ardhme mund të prisja në Shqipëri? Megjithatë, po të më kujtohet mirë, u renditëm të dytët pas Jugosllavisë”.
Intervista mbaroi pak pas orës 17.00 dhe Xhaviti duket i kënaqur, shpreson ta transmetojë para se të kthehemi në Itali.
Rrugës për në hotel, bëmë një shëtitje jo si zakonisht dhe morëm një rrugë anësore nga Sheshi Skënderbej që quhej Rruga e Kavajës. Në të djathtën tonë u shfaq një pallat i vogël shumë i çuditshëm dhe shumëngjyrësh. Afrohemi gjithë kureshtje. Është një ndërtesë dykatëshe me një kullëzë qendrore; ngjyrë e bardhë e zbukuruar me larime të kuqe në hyrje, rreth kornizave të dritareve dhe në trenëzime.
Lexojmë gjithë habi tabelën e vënë në kollonën e djathtë të kangjellës: “Nunciatura Apostolike - Ambasada”. Përfundimisht jemi të habitur.
Kthehemi në hotel mes rinisë që ‘bëjnë xhiro’ përgjatë bulevardit të madh.
Po presim Pierxhorxhon dhe Tolin, që i kemi ftuar për darkë te Dajti.
Sapo mbërrijnë ata, shkojmë për një aperitiv, ndërkohë që Toli na thotë se ka porositur një taksi për ditën tjetër - i vetmi mjet i mundshëm për të shkuar në Vlorë pa rrezikuar shumë.
Aty do të takojmë personin që ka qenë në burg me tim atë dhe mund të shohim disa nga vendet ku kemi jetuar shumë kohë më parë.
Kalojmë nga bari i Dajtit, porositim aperitivë italianë dhe ulemi në sallon, ngjitur me restorantin, për të bërë muhabet.
Pierxhorxho është italian dhe ka një mandat dyvjeçar si drejtor i Cooperazione, ndërsa Toli është shqiptar i kulluar me origjinë nga Vlora, studion në universitet, e njeh shumë mire italishten dhe është i punësuar me kohë të plotë në Ambasadë. Që të dy e njohin pjesërisht historinë tonë dhe janë kureshtarë për odisenë hekakeqe të familjes sonë.
“Pra, Aldo, ti paske lindur në Shqipëri?” më pyet Pierxhorxho.
“Po, sigurisht, në Vlorë, në vitin 1945. Mezi po më durohet sa të shoh edhe një herë ato vende, por më duket se nuk do të mbaj mend asgjë. Në mendjen time ka vetëm ndonjë imazh pak a shumë të turbullt që ka të bëjë me vitin 1949, pak para se të riatdhesoheshim”.
Në muhabet futet Toli dhe vazhdon:
“Kur u thashë atyre të shtëpisë se në Shqipëri do të vinte djali i një drejtori banke të Vlorës, nëna ime u kujtua menjëherë për një zonjë të bukur, grua e drejtorit të bankës”.
Mbetem si i shastisur, nuk di ç’të them. Mezi mund të shkërbej një buzëqeshje miratimi. Pastaj pyes Tolin:
“Meqë ra fjala te Vlora, në ç’orë do takohemi nesër?”
“Taksia do vijë t’ju marrë te Dajti nga ora 09.00 dhe në atë orë do jem edhe vetë aty. U interesova edhe për motin, nesër do të jetë një ditë e ngrohtë e shkëlqyer”.
“Mirë, shumë mirë. Qenkemi me fat”.

Na thërrasin nga restoranti. Tavolina jonë është gati. Porositëm një gatim të mirë vendi, jo shumë të rëndë mbase.
Na shërbejnë qofte me oriz dhe mish. Është një pjatë tipike, e shijshme, me shije të rafinuar, ndoshta jo dhe aq e lehtë.

Receta në vijim është për gjashtë veta.
Përziejmë 500 gramë mish të grirë viçi, 150 gramë oriz, një vezë, një qepë të grirë jo shumë hollë, majdanoz të grirë, kripë dhe piper. I përziejmë mirë dhe formojmë qofte të rrumbullakëta në madhësinë e një arre. Mbushim përgjysmë me ujë një tenxhere, dhe hedhim pak gjalpë e kripë. Sapo të zjejë uji, hedhim qoftet dhe i zjejmë. Salca përgatitet veçmas. Shtrydhen dy limonë dhe u hidhen dy vezë e një tas lëng nga ai i qofteve. Përzihen këta përbërës bashkë dhe rrihen në enë. Hidhet dhe përzihet e gjithë masa mbi qoftet e nxehta, por me zjarr të shuar.

Si ëmbëlsirë na sjellin një tortë me kos: edhe kjo ëmbëlsirë nuk se është shumë e lehtë, por padyshim shumë e shijshme.

Receta në vijim është për katër persona.
Përzihen 300 gramë miell me një bustinë maja pluhur dhe pak kripë. Rrihen tre vezë në një tas dhe i shtohen 100 gramë sheqer dhe bëhet shkuma me të bardhat e vezëve, duke shtuar pak nga pak 500 gramë kos të trashë. Përzihen të gjitha derisa të përftohet një masë si krem. Hidhen në një formë për tortë të lyer me gjalpë dhe spërkatur me miell. Vihet të piqet përreth një orë në furrë me nxehtësi mesatare. Në të njëjtën kohë, shkrihen 100 gramë sheqer në lëngun e një limoni dhe dy lugëve ujë me zjarr të ulët derisa përftohet një shurup i trashë. Hidhet mbi tortë, futet edhe një herë në furrë për disa minuta dhe pastaj lihet të ftohet krejt para se të pritet dhe të shërbehet.

Gjatë darkës bisedojmë për ushqimet shqiptare, për ngjashmërinë dhe prejardhjen nga gatimet turke dhe greke. Në të vërtetë, këto tre vende kanë të përbashkët shumë gatime që përfaqësojnë ushqimin tipik të popujve të Mesdheut lindor.
Në fund na sjellin edhe gotën tradicionale tashmë të rakisë.
Përshëndetemi duke e lënë takimin me Tolin për ditën e nesërme.

vijon

Lexo edhe: 
Një varr për Xhuzepe Terruzin – Parathënie e librit nga Agron Tufa
Një gur në muzeun e kujtesës – Parathënie e librit nga Gëzim Peshkëpia
"Brenga ime shqiptare". Përtej detit, aty ku lind dielli - Përsiatje rreth librit nga Eugjen Merlika

Ky libër me autor Aldo Renato Terrusi, rrëfen udhëtimin e tij dhe të dajës, Xhakomo, të cilët kthehen në Shqipëri pas dyzet e katër vjetësh. Aldo ishte ende fëmijë kur regjimi i Enver Hoxhës i burgosi të atin në famëkeqin burg të Burrelit, ku dhe vdiq pa i dhënë as lamtumirën e fundit të birit dhe të shoqes. Dëshira e Aldos është të kthejë në atdhe eshtrat e të atit, dëshirë që ndërkëmbehet pikëllueshëm me të kaluarën e dhimbshme të familjes Terruzi në Shqipëri dhe të një kombi që edhe sot e kësaj dite ka në lëkurë shenjat e pashlyeshme të diktaturës. Nëpërmjet kujtimeve të familjes, dëshmive, fotografive të kohës dhe dokumenteve origjinale të procesit të të atit në vitin 1945, ripërshkohen ngjarje dramatike të faqeve historike më të zymta të Vendit të Shqiponjave. Me dëshirë të autorit dhe lejen e botuesit, po botojmë pjesë pjesë, të gjithë librin.